118 Samkynhneigð á Íslandi
Reykjavík, 11. nóvember 2013
(..1..) Fyrrv. stjórnarráðsfulltrúi. Kvennaskólinn í Reykjavík 1950-1954, Lýðháskóli í Lunden, Schleswig-Holstein, Þýskalandi, 1955. Kvk. Íslensk. Reykjavík. Til dagsins í dag.
Samkynhneigð á Íslandi
Strax og ég sá þessa fyrirsögn vissi ég að ég hefði lítið um þessi mál að segja og ekkert sem að gagni gæti komið fyrir spurningaskrá um þetta málefni. Fólk á mínum aldri (77 ára) gerist oft íhaldssamt og fordómafullt og snerti málið ekki fjölskyldu eða kunningja, er það heldur ekki mjög áhugasamt. Þetta á líka við um mig. Ég hef ekki fylgst með réttindabaráttu samkynhneigðra nema úr fjarlægð. Veit þó að hún hefur þróast nokkuð hratt og örugglega síðustu árin, svo nú mega samkynhneigðir giftast, ala upp börn og hafa sömu réttindi og aðrir hér á landi. Þótt mér finnist alltaf kynlíf og kynhneigð fólks vera einkamál þess og er jafnframt undrandi þegar fólk er að tjá sig um það í fjölmiðlun, þá er ég viss um að nokkrum aðdáunarverðum einstaklingum - með útgeislun -, líkt Bergþóri Pálssyni, Páli Óskari, Jónínu Leósdóttur o.fl. sé mikið að þakka jákvætt viðhorf almennings til samkynhneigðar á Íslandi.
Þótt sennilega sé ekkert gagn að því fyrir þessa spurningaskrá, ætla ég að segja frá því litla, sem ég þekki til þessara mála:
Í föðurhúsum, svona um það bil frá 1945, þegar ég var níu ára, man ég aldrei eftir að talað væri um homma og lesbíur, ég þekkti ekki orðin og vissi ekki hvað þau þýddu. Aftur á móti var talað um kynvillinga og það orð var mér sjálfri tamt fram á fullorðinsár. Það var ekki neikvætt eða ljótt orð, bara rökrétt – um menn sem væru ráðvilltir um kynhneigð sína. Þeim var frekar vorkennt, því þeir áttu í baráttu við sjálfa sig og aðra. Þorðu ekki að láta eigið fólk, hvað þá aðra, vita hvernig þeim leið.
Ég þekkti persónulega engan sem var samkynhneigður. Orðinu lesbía kynntist ég ekki fyrr en löngu síðar og vissi lengi vel ekki, að konur gætu líka verið samkynhneigðar. Aftur á móti stóð strákunum, leikfélögum mínum, mikill stuggur af tveimur ákveðnum mönnum, sem höfðu mikinn áhuga á þeim og eltu oft, sérstaklega skyldu þeir varast þá í sundlaugunum þar sem mennirnir voru oft. Sögurnar sem strákarnir sögðu skutu mér líka skelk í bringu og mótuðu fyrstu skoðanir mínar á hommum, sem þessir karlar voru kallaður. Og þar með kynntist ég orðinu hommar, sem reyndist vera eitthvað til að varast.
Alkunna var í Reykjavík á þeim árum að tveir þjóðþekktir leikarar væru samkynhneigðir og einn kaupmaður, sem allir þekktu líka. Þeir voru umtalaðir og fólk leit þá hornauga. Aðra vissi ég ekki um.
Þegar ég varð eldri, las ég um marga erlenda samkynhneigða, aðallega listamenn og rithöfunda. Líka fræddist ég um að þetta væri meðfætt, samkvæmt miklum rannsóknum vísindamanna á litningum.
Síðar kom í ljós að náið skyldmenni var samkynhneigt. Ég gerði mér enga grein fyrir því, en krakkarnir mínir sem voru á sama aldri (eru nú um fimmtugt), sáu það strax á táningsaldri, líka “af því að hann sat bara hjá stelpunum og hafði mest áhuga á stelpumálum.” Það reyndist svo rétt, en það var alltaf “tabu” að tala um það í fjölskyldunni, jafnvel enn í dag. Samt kom hann með ýmsa “kærasta” í fjölskylduboðin, sem jafnvel urðu heimilisvinir eftir að þeir tveir hættu saman.
Þegar dóttir mín var í listaháskóla í London leigði hún hjá tveimur hommum, sem voru líka í listageiranum. Þeir voru ótrúlega hugulsamir við hana og hugsuðu um hana eins og barnið sitt. Oft beið hennar matur þegar hún kom seint heim úr skólanum, þótt hún væri alls ekki í fæði hjá þeim og þeir jafnvel settu súkkulaðimola á koddann hennar á kvöldin. Auk þess gerðu þeir allt sem þeir gátu til leiðbeina henni og greiða hennar götu. Gegnum frásagnir dóttur minnar kynntist ég þannig óbeint þessu einstaklega elskulega samkynhneigða pari. En hún sagði líka, að þeir væru ekki trygglyndir, því þegar annar var á ferðalagi, flutti oft nýr vinur inn á meðan.
Þeir fáu samkynhneigðu karlmenn, sem ég hef haft kynni af, eru tilfinninganæmir og listrænir. Lesbíur þekki ég aðeins af afspurn og að þær séu margar góðar í boltaíþróttum, en eru ekki eins mikið í listageiranum.
Þegar ég var ung gerðist það tvisvar að ungar konur, sem ég þekkti, vildu strjúka mig og þukla, en það þótti mér alveg sérlega óþægilegt og ógeðfellt.
Að sjá tvær konur eða tvo karlmenn kyssast á myndum eða í kvikmyndum finnst mér mjög óviðkunnanlegt. Svo ég verð því miður að endurtaka það, sem ég sagði hér í upphafi, að ég er trúlega fordómafull, þótt ég reyni að vera skilningsrík þar sem þessi kynhneigð er meðfædd.
Í uppvexti mínum, fyrir u.þ.b. 60-70 árum, var samkynhneigð litin hornauga og álitin ónáttúruleg. Eðlilegt var að piltur og stúlka felldu hugi saman, giftust, stofnuðu fjölskyldu og eignuðust börn. Sambúð fyrir hjónaband var frekar fátíð á þeim árum og litin hornauga. Ef barn kom ekki fljótlega eftir hjónaband, þótti það ekki eðlilegt. Það þótti sjálfsagt, að hjón eignuðust helst mörg börn, því undirstaðan í framvindu lífsins væri að viðhalda mannkyninu. Það gátu samkynhneigð pör ekki á þeim árum, þótt tæknifrjógvun hafi breytt þeirri stöðu í dag.
Kafli 1 af 6 - Viðhorf til samkynhneigðra
Hvenær manst þú eftir að hafa fyrst heyrt talað um samkynhneigð (óháð þinni eigin kynhneigð)? Hvernig var t.d. talað um samkynhneigt fólk á fimmta áratug 20. aldar eða á áttunda áratugnum miðað við það sem síðar varð? Hefur þú tök á samanburði frá áratug til áratugar?
Hvernig minnist þú breytinga á viðhorfum til samkynhneigðra hér á landi? Hvað hefur einkum orsakað þessar samfélagslegu viðhorfsbreytingar að þínu mati?
Voru einhverjir atburðir eða tiltekin tímabil í sögunni þýðingarmeiri en önnur, að þínu mati, þegar þú íhugar þær breytingar sem orðið hafa? Hvernig tengist það réttindabaráttu samkynhneigðra? Hvað hafði tíska, tónlist, bókmenntir og skemmtanalíf að segja? Hvaða máli skiptu erlend áhrif?
Finnst þér að það sé eða hafi verið munur á talsmáta og viðhorfum fólks til samkynhneigðra eftir búsetu, t.d. í dreifbýli og þéttbýli? Hvaða munur?
Ýmis orð hafa verið notuð um samkynhneigða gegnum tíðina. Kynvilla, sódómía og sódómskur voru þekkt orð fyrr á tíð, en orðið samkynhneigð er aðeins rúmlega þrjátíu ára gamalt í íslensku máli. Hvaða orðum manst þú eftir að hafa heyrt um samkynhneigt fólk á ólíkum tímum?
Hefur þú vitneskju um eða persónuleg kynni af samkynhneigðu fólki sem hefur orðið fyrir barðinu á fjandsamlegum viðhorfum, mætt ofbeldi og niðurlægingu, innan fjölskyldu sinnar eða utan, eða af eigin reynslu? Þekkir þú til fólks sem hefur hrökklast úr heimabyggð sinni eða úr landi eða svipt sig lífi af þeim sökum? Kanntu að rekja örlög þessa fólks í stuttu máli?
Hér getur þú svarað öllum spurningunum í þessum kafla í samfelldu máli og algerlega frjálst, ef að þér finnst það betra.
Kafli 2 af 6 - Konur og karlar
Voru/eru hommar og lesbíur litin sömu augum eða var/er munur þar á? Hvaða munur? Hefur þetta breyst og ef svo er, hvernig og af hverju?
Hvað manstu um þá hugmynd að hommar væru kvenlegir upp til hópa og lesbíur óvenju karlmannlegar? Skipti öðruvísi klæðaburður, ímyndaður eða raunverulegur, hugsanlega einhverju máli í þessu sambandi? Hvernig þá?
Þótti mönnum stafa meiri ógn af öðru kyninu en hinu þegar samkynhneigt fólk átti í hlut? Hvoru kyninu? Var umtal um annað kynið t.d. meira gildishlaðið en umtal um hitt kynið?
Manstu eftir einhverju öðru sem sagt var um samkynhneigðar konur og karla á ýmsum tímum ævi þinnar?
Hér getur þú svarað öllum spurningunum í þessum kafla í samfelldu máli og algerlega frjálst, ef að þér finnst það betra.
Kafli 3 af 6 - Löggjöf
Hvernig telur þú að löggjöf hafi haft áhrif á líf samkynhneigðra og viðhorf til þeirra síðar? Hvað vó þyngst að þínu mati?
Hvaða augum lítur þú þessar lagasetningar, varstu hlyntur þeim eða ósammála á sínum tíma? Höfðu einhverjar af þessum lagasetningum áhrif á þitt persónulega líf, líf fjölskyldu þinnar eða vina? Á hvern hátt?
Hér getur þú svarað öllum spurningunum í þessum kafla í samfelldu máli og algerlega frjálst, ef að þér finnst það betra.
Kafli 4 af 6 - Félög og hreyfingar
Á Íslandi hafa orðið til allmörg félagasamtök eða hreyfingar samkynhneigðra og annars hinsegin fólks á síðustu áratugum. Þeirra elst og áhrifamest eru Samtökin ´78, stofnuð árið 1978, en fleiri hreyfingar hafa haft áhrif á breytt viðhorf og sýnileika samkynhneigðra, t.d. Q – Félag hinsegin stúdenta, FAS – Félag aðstandenda samkynhneigðra, Hinsegin dagar í Reykjavík – Gay Pride og Íþróttafélagið Styrmir svo fáein dæmi séu nefnd.
Hvaða augum lítur þú þessar hreyfingar og hvaða þýðingu telurðu að þær hafi haft fyrir breytt viðhorf gegnum tíðina? Þekkir þú til starfsemi þeirra og stefnumála? Áttu minningar um samskipti þín eða einhverra þér nákominna við þessi félög?
Hefur þú sótt hátíð Hinsegin daga í Reykjavík og hvaða augum lítur þú slíkt framtak?
Hér getur þú svarað öllum spurningunum í þessum kafla í samfelldu máli og algerlega frjálst, ef að þér finnst það betra.
Kafli 5 af 6 - Fjölmiðlar
Hvenær manstu fyrst eftir því að vikið hafi verið að kynhneigð í fjölmiðlum og þá með hvaða hætti? Kanntu að lýsa viðbrögðum við því? Manstu fjölmiðlaefni, viðtöl, greinar eða þætti sem þú telur að hafi skipt sköpum í þessu sambandi?
Hvernig myndir þú bera saman fjölmiðlaumfjöllun fyrri tíma og það sem nú er boðið upp á þegar vikið er að samkynhneigð? Kanntu að nefna dæmi? Hvað er líkt, hvað er ólíkt?
Hver finnst þér vera þáttur fjölmiðla í skoðanamótun þegar samkynhneigðir eiga í hlut?
Manstu eftir því hvenær þú sást í fyrsta sinn kvikmynd á hvíta tjaldinu eða í sjónvarpi þar sem vikið var að samkynhneigð? Kanntu að lýsa áhrifum þess á þig og þitt nánasta umhverfi?
Hvaða vægi telur þú að fjölmiðlar hafi haft þegar meta skal aukið umburðarlyndi í garð samkynhneigðra? Hafa fjölmiðlarnir styrkt félagslega stöðu þeirra og mannvirðingu eða veikt hana?
Hvaða áhrif hafa þekktir einstaklingar sem greint hafa frá samkynhneigð sinni í fjölmiðlum haft á viðhorf þín til hinsegin fólks? Minnist þú einhverra tiltekinna einstaklinga í þessu sambandi sem þú telur hafa haft mikil áhrif?
Hvaða augum lítur þú veraldarvefinn (netið) og áhrif hans á stöðu og réttindabaráttu samkynhneigðra?
Hér getur þú svarað öllum spurningunum í þessum kafla í samfelldu máli og algerlega frjálst, ef að þér finnst það betra.
Kafli 6 af 6 - Minningar um samkynhneigða einstaklinga
Hvaða kynni hefur þú (óháð eigin kynhneigð) haft af samkynhneigðu fólki, meðal vina, vinnufélaga eða í fjölskyldu þinni? Fyrsta samkynhneigða manneskjan sem þú kynntist (nema þú sért hinsegin), hvað er þér minnisstætt við hana? Hvaða áhrif höfðu slík kynni á skoðanir þínar og viðhorf til homma og lesbía?