66 Hundurinn
Nr. 8491
p1
Tegundin: Heyrði
hunda aldrei nefnda klódýr, né hrædýr. Hundspottið þitt var skammaryrði
á hundinn. Hundakyn: Ég átti alltaf hreinræktaða íslenska hunda.
Þeir voru fremur snoðnir, með hringaða rófu og stutt upprétt eyru, lágir
í vexti, trygglyndir og hændir að húsbónda sínum. Heimilishundur:
Heimilishundar lögðust stundum í flakk, oftast út af tíkarstússi. Stundum
voru þeir (karlhundar) þá geltir, en það var ekki svo góð lausn því að
þeim hætti þá til að fitna um of og verða latir. Jú, það má nú segja
að hundurinn bar með útliti sínu og framferði heimilinu vitni. Vel
fóðraður hundur var matmóður sinni til sóma. Á svipmóti hundsins sást,
hvort heimilisfólk umgekkst hann eins og vin sinn. Tamning hvers hvolps
var undir smalanum komin. Óvaninn eða illa vaninn hundur var öllum hvimleiður.
Því má segja, að þó upplagið væri misjafnt að "svo er hundur sem hann
er hafður", og þekkti ég þennan málshátt.
p2
Gæludýr (hundar)
voru ekki til í sveitum meðan ég bjó í sveit. Aldrei vissi ég til að sveitafólk
tæki þéttbýlishvolpa í betrunarvist. Verð á hundum: Vissi ekki til
að slík sala færi fram í mínu nágrenni. Fullorðnir hundar voru naumast
látnir af hendi, enda voru þeir svo elskir að sínum húsbónda, að þeir samþýddust
treglega örum. Heppilegast var að fjárhundsefni væru fædd um miðjan vetur,
því að þá voru hvolparnir á besta aldri til þess að venja þá við fjárstúss
að vorinu (um sauðburðinn). Hvolpur var látinn til nýs eiganda ca. 2ja
mánaða gamall. Aldrei vissi ég til þess að ætlast væri til gjalds. Þá sligaði
heldur ekki samfélagið sú peningagræðgi, sem nú er einkennandi.
Mín tík fékk alltaf að halda einum hvolpi fyrstu vikur eftir got
og þá þótti gott að losna við hann þegar hann varð það stór að honum var
ofaukið. Hundur verður til: Jú, ég kannast við þessi orð:
lóðatík og tíkin er lóða. Líka talað um hund í tíkarsnatti og alltaf rætt
um hvolpafulla tík þegar svo stóð á. Ekki þótti þrifnaður af þegar hópur
hunda safnaðist um eina tík með áflogum og gjammi.
p3
Hins vegar voru sem
minnst afskifti höfð af dýrunum við þessa sína náttúrulegu athöfn.
Hér má við bæta, að karlhundar virtust ekki hafa hina minnstu .....
til afkomenda sinna, hvolpanna nema síður væri. Kæmi óvelkominn aðkomuhundur
á bæ þar sem tík lá á hvolpum, dugði að sýna honum þetta ungviði. Hann
var þotinn með það sama. Fæðing: Já, tíkin gaut. Þetta gekk oftast
fljótt og vel. Þegar lasleiki sást á tíkinni var vani að láta nýtt hey
í ból hennar og þar ofan á hreina flík, gamla. Þar ól hún afkvæmi sín,
oftast 3-5 og þursleikti þau um leið og þau fæddust og lagði sér við brjóst,
sem önnur móðir. Börnin á bænum fylgdust náið með þessum atburði og fögnuðu
þessum nýju einstaklingum og heimilisvinum. það var alsiða
að láta tíkina sjálfa velja þann hvolp, sem settur var á. Það var gert
með þeim hætti, að teknir voru allir hvolparnir úr bóli sínu og settir
á gólfið. Tíkin tók hvolpana í munn sér einn í einu og færði þá í bólið
aftur. Var þá valinn til lífs sá, sem hún tók fyrst. Vissi aldrei til að
hvolpar fæddust sjáandi. Nýgotnum hvolpum var drekkt (ca. viku gömlum).
Alltaf var þó einn látinn lifa þar til tíkin var um það bil geld.
Auðkenni: Talað var um fjárglirnur og þótti kostur. Hvítan rófubrodd á
hundi heyrði ég nefnt leiðarljós. Það er nokkuð örugg vísbending ef hvolpur
byrjar að bofsa í bæli
p4
sínu um það leyti,
sem hann er sjáandi (rúml. 1/2 mán), að hann verður geltinn hundur og er
það stór kostur á fjárhundi. Litir hunda og nöfn: Já, hundar
voru líka hvítir, gráir, svartir, gulir, en um kápóttan eða snoppóttan
hund heyrði ég aldrei enda er ekki snoppa á hundi heldur trýni. Aftur á
móti er snoppa á kind og hesti. Nokkur hundanöfn: Týri, Tryggur,
Tinna, Táhvít, Trýna, Tobbi, Tótólfur, Tobbi, Tobba, Tóti, Smali, Sámur,
Spori, Slubba, Slubbur, Snotra, Surtur, Sesar, Skuggi, Sponni, Lappi, Lubbi,
Vaskur, Hvatur, Kaffon, Píla, Neró, Kátur, Polli, Offi, Nói, Kópur, Kjói,
Móri, Frýna, Píla, Pollý, Skopra. Hárafar: Vissi ekki til að hundshár
væru notuð. Sumir hundar urðu lystalitlir og daufir meðan þeir voru að
fara úr hárum. Rödd hunda: Heyrði ei talað um að "sjóða grottann".
Vissi um að vitrir fullorðnir hundar settust á rassinn og ýmist ýlfruðu
eða spangóluðu er þeir vissu húsbónda sinn á sjó og veður og sjólag spilltist
til muna. Var þá grunað að hætti gæti verið búin þeim, sem á sjónum voru.
Hljóð milli ýlfurs og "gráts", var nefnt
p5
nágól og kom frá
hundi, sem syrgði vin sinn og sumir sögðu það geta boðað feigð. Gestagelt
var algengt og var hressilegt og glatt hjá íslenskum hundum enda voru þeir
uppveðraðir ef einhver kom og eins ef farið var með þá til bæja.
Ratvísi, þefskyn: Hundar hafa mjög þroskað þefskyn, svo að þeir eru öruggir
að rekja feril manna og dýra jafnt í snjó sem á auðri jörð. Með viti sínu
og ratvísi hafa þeir mjög létt störf manna við skepnuleit, í fjallgöngum
og ferðalögum og oft bjargað lífi með þessum eiginleikum sínum og tryggðinni.
Nefni hér eitt dæmi af mörgum um skynsemi og athygli hundsins. Eitt
sinn var ég að láta féð inn um vetur, taldi inn. Þegar ég leit út undan
mér sá ég að það var eitthvert aukabasl á hundinum innan um féð. Þegar
ég var að enda við að láta inn sá ég, að seppi hafði tekið fyrir eina ána
og varnað henni að komast að fjárhúsdyrunum. Kom í ljós, að þetta var kind
frá næsta bæ og þetta gerði hundurinn þarna í rökkrinu að sjálfsögðu ósagt.
Mörg áþekk dæmi gæti ég tínt til um mína góðu vini hundana, sem ég umgekkst,
þau 50 ár, sem ég var í sveit.
p6
Spádýr: Þegar hundur
liggur á kviðnum teygir framlappirnar fram og leggur hausinn milli framlappanna
spáði hann gestum. Ég vissi ekki til að þeir gætu spáð nema góðum gestum
því að þar voru ekki á ferð nema góðir gestir í minni sveit. Öll dýr úti
í náttúrunni vita á sig veður og er hundurinn þar ekki undantekning. Stingi
hundurinn trýninu undir bóginn og hringaði sig vel saman þar sem hann lá,
þótti það vita á verra veður. Höfðu þá líka hraðan á meir en ella. Vissi
hundinn fara óbeðinn út á haga og gjamma í hrossum til að ýta þeim heim
í fyrra lagi enda brast þá í hörkubyl áður en langt um leið. Tíkarmjólk:
Hef ekkert um þetta að segja. Lækningar: Kannast við málsháttinn,
"kattartungan særir, hundstungan græðir". Vissi ekki til að neitt
væri nýtt úr hundinum. Þegar hundur féll frá var hann vandlega urðaður
í heilu lagi. Vissi til að menn létu hundinn sleikja smá skeinur eða skurði
og var reynslan sú, að slíkar skeinur höfðust vel við og kom ekki illt
í.
p7
Hundsbit: Lítið var
um grimma hunda áður en íslenski hundurinn fór að blandast með útlendum.
Þó var það til. Það kom fyrir að hundar eltu fénað úti um hagann og bitu
og þá venjulegast í hæklana og upp í lærin. Stundum voru vígtennur klipptar
úr þessum hundum, en yfirleitt þótti sama að farga dýrunum fljótt. Hundsbit
þóttu gróa illa. Hrælykt: Ekki var talað um hrælykt í þessu sambandi
heldur hundalykt. Hún finnst aðallega þegar hundarnir koma blautir inní
hlýju. Lyktin hverfur þegar þeir eru orðnir þurrir. Áflog hunda:
Mest kvað að áflogum hunda í sambandi við tíkasnatt og hafði þá sá sigur,
sem sterkastur var. Vissi að gripið var til ráðs ef úr hófi keyrði að hella
köldu vatni yfir óróaseggina. Hundaþúfa: Hundaþúfur voru smáþúfur,
sem hundar höfðu fyrir venju að míga utan í þegar þeir fóru fram hjá. Orðtakið,
"Nú þykir mér hundaþúfan vera farin að hreykja sér", á við að
eitthvað sem er lítilsháttar þykist vera mikið. Hér má við bæta,
að hundar ....... ógjarnan á heimatúni, en hylltust til að nota tún nágrannans
til þeirra nota einkum ef ........ voru milli bæjanna. Hundur
í mannaferð: Kannast ekki við þetta orðtak, "eins og hundur í hverri
hofferð". Það var algengt að hundarnir fylgdu
p8
húsbændum sínum til
bæja. Hundarnir þurftu jú ofurlitla tilbreytingu líka. En margir skildu
hundana eftir er farið var til kirkju. Mér er í minni að eitt sinn þegar
ég fór til kirkju komust tveir hundar inn í kirkjuna um messuna og upphófu
áflog mikil. Meðhjálparinn varð að skakka leikinn og kom hundunum út, en
missti aðra skóreimina í hundskjaft í átökunum. Þetta þóttu hin verstu
messuspjöll. Bæli hunds: Athvarf hunds var yfirleitt í svokölluðum
bæjardyrum eða kjallarainngangi. Oft áttu þeir kassa með heyi í eða ullarflóka,
jafnvel gæruskinni til að liggja í. Þar sem ég þekkti til voru hundar hafðir
inni um nætur. Hundsdallur-hundstrog: Voru skálar eða smátrog. Gat
verið úr timbri, leir ellegar emeleruð ílát eftir ástæðum. Þurftu bara
að taka sæmilegan skammt fyrir hundinn eftir því sem hann þurfti í það
málið. Hundsteinn: Kannast ekki við þetta öðruvísi, en af annara
frásögnum af lestri bóka. Hundsmatur: Hundum voru gefnir matarafgangar
p9
sem til féllu, þar
með talin bein og roð. Kjötbein þóttu hundum hinn mesti fengur og bruddu
þau stundum strax upp til agna. Ef beinin voru mjög torunnin grófu hundar
þau stundum úti og vitjuðu þeirra svo síðar, stundum löngu seinna. Höfðu
beinin þá mýkst. En líka gat verið að krummi finndi beinið og hefði það
á burt og þótti seppa það skaði mikill. Elduðu dýr þessi stundum grátt
silfur og var sú viðureign á köflum brosleg. Oft var hundum veittur súrmatur
margskonar því engu var hent. T.d. súr lungu ofl. Orðtakið "að horfa
til augna" kannast ég ekki við, en hitt heyrði ég, "að mæna eins
og hundur á bita". Hundslap: Heyrði orðið notað um þegar fólki
voru bornar lítilfjörlegar góðgerðir. T.d. "grauturinn, sem ég fékk
var eins og hundslap". Smalahundur - fjárhundur: Sjálfsagt
þótti heppilegast að venja hvolpana strax og þeir fóru að geta fylgt manninum
eftir og kom tamningin í hlut fjárhirðisins. Árangurinn var svo kominn
undir lagni smalans og upplagi hvolpsins. Dæmi: hundi sigað, "isk"
á fé. Hundi sigað á hross, "irdan". Hundi sagt að taka kind "takt-ana".
Hundur skammaður
p10
"Svei þér".
Sæst við hann: "komdu greyið". Sagt var stundum, helst við flökkuhunda,
sem fólk vildi losna við: "þú hefur étið folald". Þetta var ótrúlega
áhrifaríkt, en máske hefur það ekki síður verið raddblærinn, en orðin sjálf
sem hrifu. Hins má geta, að hundar skildu oft viss orð, sem menn létu sér
um munn fara a.m.k. vissi ég til þess, að tík, sem varð óvart áheyrandi
að því að ráðgert var að taka hvolpa hennar, fór með þá og faldi þá.
Hundahreinsun: Í minnis veit var þess vandlega gætt, að allir létu hreinsa
hunda sína einu sinni á ári. 2-3 menn sáu um framkvæmdina á hreinsun.
Þess var gætt, að hundar kæmu ekki á blóðvöll þegar slátrað var heima og
sullum, sem í ljós komu í slátri var þegar í stað brennt. Örugga vitneskju
hef ég um atvik, sem gerðist stuttu eftir aldamótin, 1908. Maður kom á
bæ og fékk að borða. Að máltíð lokinni var pottur og öll matarílát sett
fyrri hundinn og hann látinn sjá um uppþvottinn. Að sjálfsögðu var um að
kenna fráfræði fólksins. Þetta er löngu liðin tíð. Hundar í draumi:
Vissi það vera fyrir gestakomu.
p11
Hundur sem fylgja:
Fylgispök og vitur tík, sem ég átti hafði örugglega fyglju mér tengda löngu
eftir að hún dó. Þetta lýsti sér þannig að þegar ég var að heiman varð
konan mín þráfaldlega vör við dýrið á vappi í eldhúsinu. Þetta reyndist
gerast á þeim tíma, sem ég var lagður af stað heim úr kaupstað. Konan var
svo farin að tilreiða mat minn eftir þessari ábendingu hundsins. Bendir
þetta ekki til þess að dýrin hafi sál og framliðnir hundar séu húsbændum
sínum sinnandi að lokinni jarðvist. Fullviss er ég þess, að hundar hafa
skyggnigáfu. Og er ég ekki einn um þá skoðun. Maður og hundur:
Jú, oftast voru notuð þau orð um líkamshluta hundsins, kjaftur, trýni,
glyrnur, lappir o.s.frv. Kveðskapur, sagnir:
Hann er mér trúr
og tryggur,
með trýnið svart
og augun blá.
Fram á sínar lappir
liggur,
líki bónda hjá.
p12
Orð og málshættir:
Hundspottið þitt var skammaryrði. Hundaart var sama sem óart, vísast máske
til þess viðhorfs, sem karlhunduar höfðu til afkvæmanna. Hundslegur var
skömmustulegur. Að fá hvolpavit hygg ég að oftast hafi tengst kynhvötinni.
Að liggja hundflatur fyrir öðrum vísar til þess, að svo virðist sem hundurinn
væri sáttfús án takmarka (ei langrækinn). Það er hundur í honum = það er
ólund í honum við mig. Að koma eins og hundur og fara eins og hundur, þýddi
skort á mannasiðum. Hef heyrt sagt: Ég hef aldrei vitað annað eins, alla
mína hundstíð og kattarævi". Halasneyptur hundur þ.e. lét rófuna
lafa niður og hljóp eftir að hafa beðið ósigur t.d. í tíkarstússi. Líka
var talað um að vera eins og rófulaus hundur í svipaðri merkingu. Veit
hundur hvað étið hefur, vísar til þess þegar hundur hefur t.d. stolið kattamatnum
og verður skömmustulegur á eftir. Þessi málsháttur má heimfærast á menn
og
p13
var stundum gert.
Eftirfarandi orðatiltæki og málshátt í listanum kannast ég við svo og skýringar
þeirra.