68 Auðkenni og nöfn húsdýra
Nr. 9099
p1
Auðkenni og nöfn
húsdýra. Svo sannarlega vildi ég óska þess, að ég væri svo pennafær að
ég gæti skrifað langa ritgerð um auðkenni og atferli dýra. Því auðkenni
hvers einstaklings er ekki aðeins í útliti, heldur og einnig í hegðum og
framkomu gagnvart öðrum dýrum og einnig gagnvart mönnum. Svo breytilegt
og einstaklingsbundið að undrum sætir. Tökum fyrst útlitið á kindum.
Ef um skyldleikarækt er að ræða virðast kindur í stórum fjárhóp mjög áþekkar
í fljótu bragði, og þeim sem er óvanur fé sýnast þær allar eins. En glöggur
fjármaður þekkir hvern einstakling í stórri hjörð og gefur þeim öllum nöfn
eða svo var það áður fyrr. En nú síðan númerin komu til sögunnar hefur
þetta breyst. Hjá hrossum og nautgripum er þessu eins varið. Hver
einstaklingur hefur sitt útlit og sín séreinkenni og að mörgu leyti meir
áberandi en hjá sauðkindinni. Það sem eykur fjölbreytni hjá hrossum og
nautgripum er ma. hvað litir eru breytilegir. Skapgerðareinkenni hjá áðurnefndum
húsdýrum eru ekki síður margbreytileg en hjá mannfólkinu. Ég minnist
þess að húsdýrum voru oft gefin nöfn út frá vaxtarlagi og lit, og svo einnig
lundarfari. Til áréttingar ætla ég að taka eitt dæmi um það. Ég var 10
og 11 ára þegar í 2 sumur var fært frá hjá foreldrum mínum. Það var víst
gjört til búdrýginda í fyrri heimsstyrjöldinni. Ærnar voru eitthvað um
60-70 sem fært var frá. Auðvitað urðu þær allar að hafa nöfn. Eitthvað
af yngri ánum hefur
p2
sennilega verið nafnlaust,
því faðir minn segir um eina kvíaána. Það er best að þessi heiti Snegla.
Mér er þetta svo minnisstætt vegna þess að ég skildi ekki nafnið fyrr en
nokkru síðar. Í mínum búskap var þetta ofast konan mín Sigríður
Beinteinsd. sem gaf húsdýrunum nöfn, og virtist mér hún hafa næman smekk
fyrir því hvað hentaði best hverjum einstakling. Þegar litið er
til baka og minnst þeirra húsdýra sem maður hefur átt og unnið með og einnig
séð hjá öðrum á langri ævi, hljóta mörg atvik sem vert er að minnast koma
upp í hugann. Auðvitað er margt sem tímans tönn hefur máð út, en svo eru
önnur atvik sem eru greinilega afmörkuð í minninganna sjóði. Vegna þess
að ÞHS fór þess á leit við mig að ég rifjaði upp nöfn á þeim húsdýrum sem
ég hefi lifað með, þá langar mig að geta sumra þeirra að nokkru um leið
og mér kemur nafnið í hug og verða þá hestarnir þar efstir á blaði.
Hestar: Það hefur ekki verið nein tilviljun að hesturinn fékk þá nafnbót
að vera kallaður þarfasti þjónninn, þar sem ferðalög og aðdrættir til lífsviðurværis
auk heimavinnu byggðust að miklu leyti á honum, og ég minnist þess alls
frá mínum æskuárum og fram til fullorðinsára. Sérstaklega fannst mér ánægjulegt
að vinna með samstilltum dráttarhestum við plægingu og slátt. Þegar þeir
voru orðnir vanir þurfti lítið fyrir þeim að hafa, aðeins að gæta þess,
að þeir beygðu ekki of fljótt þegar út á enda spildunnar var komið. En
nú er hlutverki brúkunarhestsins að mestu lokið. Því eftir sinni heimsstyrjöldina
varð það æ almennara að bændur tækju vélarnar í þjónustu sína.
p3
En reiðhesturinn
heldur að nokkru hlut sínum. En ólíku er þó saman að jafna. Þar sem ferðamaðurinn
átti allt sitt undir því að hesturinn skilaði honum heilum heim með úthaldi
sínu, þreki og ratvísi í náttmyrkri og hríðarbyljum eða hinu sportferðalög
á seinni hluta 20. aldar. Þegar ég var að alast upp hjá foreldrum
mínum minnist ég þess að nöfnin á hrossunum voru flest eftir lit, t.d.
Gráni, Rauður, Brúnka og Grána. Svo breyttist þetta og þó var stuðst við
litinn í sumum tilfellum, svo sem Valur, Blakkur, Fífill, Sóla, Blesa,
Blesi, og Glæsir. Síðasta nafnið bendir til þess að folinn hafi verið fallegur
þegar honum var gefið nafn. Gráni var reiðhestur föður míns, viljugur
og man ég frekar lítið eftir honum. Rauður var reiðhestur móður minnar.
Traustur hestur sporléttur. Um hann orti Símon Dalaskáld: Hér ótrauður
málamar með húsfreyju á Brekku Flýgur um hauður og fjörgynjar Fagur Rauður
Guðrúnar. Sóta var lengi mitt reiðhross. Frábærlega fótlipur og viljug.
Um hana orti Sigríður Beinteinsd. Mjúk í gangi merin sling makkan
hringar Jóns í fang Grasið angar grænt í kring grjótið spryngur fróns um
vang. Af dráttarhestum frá mínum árum í foreldrahúsum man ég sérstaklega
eftir Blakk, BLæsi og Blesa. Þeir voru allir mjög góðir vinnuhestar. Hér
að framan hefi ég dvalið við minningar frá æsku og unglingsárum og mun
hér á eftir geta um nokkur afbæjarhross sem eru mér sérstaklega minnisstæð.
Skotta frá Stórabotni, brún með hvítt tagl, afburða skeiðhross. Krummi
frá Litlabotni, fótlipur klárhestur, mjög viljugur og þó taumléttur. Toppa
frá Þysti móbrún með hvítan lokk í faxi, fótlipurt og skemmtilegt reiðhross.
Þar var einnig Glói, fífilbleikur, hörkuviljugur og fótlipur klárhestur.
Á kappreiðum Fáks vannhann oft til verðlauna fyrir eiganda sinn. Önnur
afbæjar hross sem ég og þó fremur
p4
kona mín munum eftir
frá Stórabotni: Valur, ljósgrár, Smyrill grádröfnóttur. Ljósaskjóni, gráskjóttir.
Faxi vindgrár og Dvergur steingrár. Kona mín man eftir þessumm nöfnum frá
Grafardal: Hagaljómi, fagurrauður stjörnóttur. Hæringur moldóttur, en þó
eins og þriðja eða fjórða hvert hár væri hvítt. Litlibrúnn, dökkbrúnn.
Hrímnir, fæddur jarpur, lengi að verða grár. Fluga sótrauð viljug og lipurt
reiðhross. Undan henni voru settir á tveir hestar Fleygir, rauður og flugnir
grár að lit. Eitill grár með dökka díla jafnfram segir kona mín að Eitill
hafi verið hörkuhestur og nafnið etv. dregið af því. Hér að framan
hefi ég dvalið við minningar frá æsku og unglingsárum, en mun næst bæta
við nokkrum hrossanöfnum úr mínum búskap og tjá mig um þau um leið. Fyrstu
19 árin í mínum búskap notaði ég hesta til að draga vagna, heyvinnuvélar
og heysleða þar sem þessir hestar voru notaðir meira eða minna allt árið
vor þeir alltaf í góðri þjálfun, og því eins og hugur manns hvenær sem
þurfti að nota þá. Þegar ég hóf minn búskap á Brekku fékk ég sem vagnhest
úr búi föður míns Blakk, sem áður er nefndur. Ég var þá búinn að vinna
með honum í mörg ár og þekkti hann því vel. Blakkur var mjög góður og öruggur
dráttarhestur, sem kom sér vel þegar þurfti að þjálfa óvana hesta til þeirra
starfa. Á fyrstu búskaparárum mínum keypti ég móbrúnan 5 vetra fola, sem
var taminn. Hann fékk nafnið Korgur. Þennan hest sem var orkumikill og
fótlipur þjálfaði ég sem dráttarhest og reyndist hann mjög vel. Nokkru
síðar fékk ég í skiptum brúnan dráttarhest sem bar nafnið Goði. Það var
þægur hestur í allri brúkun. Vorið 1940 var uppboð haldið á Askarlæk í
Skilmannahr. Þar bauð ég í ljósgráan hest sem fékk nafnið Svanur. Þennan
hest þjálfaði ég sem dráttarhest. Hann var viljugur og skemmtilegur í allri
notkun. Seinast af dráttarhestum nefni ég Þokka. Þessi hestur sem var rauður
p5
bauð af sér góðan
þokka hvað útlit snerti og var skemmtilegur í allri brúkun. Þá hefi ég
talið upp þá dráttarhesta sem eru mér minnisstæðastir í mínum búskap.
Gyðju fékk ég úr stóði og tamdi hana. Hún var reist, falleg og lipurt reiðhross.
Litur hennar var grár með sauðleitum blæ. Hana lét ég í skiptum fyrir Goða.
Perla jörp hryssa frá Gröf í Skilamannahr. Mjög falleg afburðagott reiðhross
og tilþrifamikil á skeiði. Undan henni fékk ég jarpt hestfolald sem hlaut
nafnið Þröstur. Hann varð mjög góður reiðhestur og frábær töltari. Syrpa
var ættuð úr Húnaþingi. Með henni fékk ég hestfolald sem fékk nafnið Huni.
Syrpa hlaut nafnið vegna framleiðslu sinnar. Hún var með folald með sér
og annað í sér þegar hún kom. Út af Syrpu fékk ég tvær hryssur báðar rauðar.
Önnur hlaut nafnið Blesa hin Komma, en nöfnin segja annars til um lit þeirra.
Önnur nöfn til viðbótar Harpa, fædd um sumarmál og fékk nafnið vegna þess.
Úði grár léttur og góður reiðhestur. Hross em nú eru til hér á bæ bera
þessi nöfn: Fluga, Jörp frábært reiðhross. Fönn grá hefur tilþrifamikið
skeið. Mjöll grá, ótamin. Nös brúnskjótt, gott krakkahross. Hrímnir grár,
þægilegur til reiðar. Svanur grár, ganglipur og skemmtilegur reiðhestur.
Gullbrá, leirljós með gulum blæ, fallegt hross með góðu tölti, en lítið
þjálfuð. Stökkull ótaminn foli undan Gullbrá með sama lit og hðún. Nafnið
fékk hann vegna þess að hann stekkur fir hliðgrindur. Ég held
að hross hafi fengið nöfn á ýmsum aldri, allt frá því að verða folöld og
fram til þess að þau voru orðin fullorðin. Stundum um tamningu og tundum
vegna þess að þau voru aðkeypt og fylgdi ekki nafn. Nautgripir: Þeir eru
sérstaklega merkilegar skepnur fyrir utan það að geta breytt grasi í eina
hollustu næringu sem völ er á fyrir mannfólkið. Ég held að það væri á hugavert
rannsóknarefni að rannsaka hegðun þeirra og lundarfar, sem að sumu leyti
er líkt og hjá mannfólkinu. Kýr vilja rannsaka allt
p6
í kringum sig. Af
sumum er þetta kallað forvitni. Það er alltaf einhver sem tekur að sér
að stjórna hópnum og lætur hinar ekki komast upp með annað en að hlýða.
Sumar eru ljúfar og góðar í umgengni, aðrar eru kaldlyndar en gera sér
þó mannamun. Ef einhver er að tala um að þær séu nautheimskar, þá ætti
sá hinn sami að hugsa málið nánar. En ég ætlaði víst að skrifa kýrnöfn
og er því best að hætta öllum vangaveltum. Hefðbúndin kýrnöfn
sem að því er virðist tíðkast um allt land eru: Ljómalind, Búbót, Búkolla
og Huppa. Ég hefi átt kýr með öllum þessum nöfnum. Hyrndar kýr hafa aðeins
verið ein og ein í mínum búskap, og þá hlotið nafnið Hyrna. Þó hefi ég
heyrt um nöfnin Stutthyrna og Hnífla. Nöfn sem tengd eru gráum lit, Sæunn,
Dröfn, Bása, hrönn, Héla, Mygla, Grána, Gráskinna. Flestar voru þessar
kýr hreingráar fyrir utan Myglu sem var muskugrá. Skjöldóttar kýr eða flekkóttar
báru nöfnin Skjalda, Skrauta, Kinna og Flekka. Kýr sem höfðu einhver litaeinkenni
á haus, en höfðu að öðru leyti nokkuð hreinan lit báru nöfnin Stjarna,
Perla, Dropa, Laufa, Gríma, Bauga, og húfa. Hreinlitar kýr báru nöfnin
Dimma, SVört, Rjúpa, Mjöll, Kola, Kolbrún, Rauðka, Dumba, Branda og Rauðskinna.
Og að síðustu nöfn sem eru óháð þessari flokkun hér á undan. Sylgja er
rauð með hvítan blett fyrir ofan hupp. Bletturinn líkist sylgju. Doppa
var hvít með kolóttum doppum. Kúla var frá Kúludalsá. Móna var mjög falleg
sem kvíga. Frekja, Frenja, Blíða, Gæfa, Gjöf, Hít, Dysgja, Bót. Þessi síðustu
nöfn skýra sig sjálf að mestu. Vegna þess að beðið var um nafnavísu læt
ég hér eina þótt hun hafi rímgalla. Vísan er um kýrnar hjá foreldrum mínum
og er eftir móðurömmu mína Guðrúnu Guðmundsd. en hún dó árið 1910. Þá var
ég 4 ára. Búbót heita Kata og Kinna Kýrnar hérna nú Skjalda, Húfa,
Skrauta, Dimma Skulu auka bú.
p7
Sauðfé: Eins og hjá
hrossum og nautgripum er skapgerð sauðfjár margvísleg. Sumar eru styggar
og hörkutól, aðrar eru spakar og gæfar í umgengni, sumar rásgjarnar aðrar
hagaspakar og halda sig á sömu slóðum ár eftir ár. En flestar þekkja þær
vel fjármanninn sem hugsar um þær og eru spakari við hann en aðra. Að útliti
getur sauðfé veri þybbið, þéttvaxið, jafnvaxið, hnellið, föngulegt, bústið,
krangalegt eða krangi, rytjulegt eða rytja og nöfn sem eru dregin af vaxtarlagi
og útliti er t.d. Dyrgja, Digragrána. Háleit, Ögn, Kempa, Budda, Grýla,
Skessa, Prúð, Stubba, Lágfóta, síðklædd. Eg nöfn voru gefin eftir hornalagi
sem er margvíslegt, þá fengu ær þessi nöfn: Breiðhyrna, Mjóhyrna, langhyrna,
Stutthyrna, Kúphyrna, Háhyrna, Úthyrna, Gleiðhyrna, Skeifa, Hrinhyrna,
Krókhyrna, Upphyrna, Klumbra, Stróka, hornin uxu beint upp. Skála komin
af hringlaga. Þegar ær báru sérstök einkenni á hornum eða haus, fengu þær
þessi nöfn: Rönd, Rák, Fjöður, Brúska, Arnhöfða, Kola, Kríma, Gulbrún,
Grábrún, Rif, Nebba, Smáleit, Stórleit, Frekna, Bílda, Dropeysa, Glyrna,
Stóreyg, Hvasseyg. Nöfn eftir lit og litareinkennum: Fönn, Mjöll, Birta,
Snæfríð, Fífa, Rjúpa, Ljósbrá, Gulbrá, Svört, Tinna, Stórasvört, Litlasvört,
hrefna, Héla, Grána, Gráflekka, Grákolla, Digragrána, Gullbrá, Heiðgul,
Gulkolla, Móra, Golsa, Hatta, Flekka, Móbotna, Grábotna, Bletta.
Eins og ég hefi áður vikið að er skapgerð fjárins margvísleg. Hér fara
á eftir nokkur nöfn sem benda til skapgerðar: Flenna, Fála, Glenna, Snegla,
Stygg, Spök, Gæf, Hetja, Vina, Forusta og að síðustu nöfn sem mér finnst
fyrir utan áðurnefnda flokka: Gæfa, Rella, Snudda, Brynja, Væta, Bræla,
Gefjun, Iðunn.