68 Auðkenni og nöfn húsdýra
Nr. 8683
p1
Nautgripir: Hyrndir
nautgripir hafa löngum verið taldir hálfgerðir vandræðagripir og fer þeim
vafalaust fækkandi. Ég hefi helst kynnst stórhyrndum nautgripum. Einni
slíkri man ég eftir sem hét Stikla aðra stórhyrnda þekkti ég sem hét Hjarthyrna,
rauðlit að mestu, hvít á kvið og júfur. Höfuðlag kúa var mismunandi,
langleitar og breiðleitar, hryggurinn gar verið niðursveigður og þótti
það galli. Beinn hryggur og breiðar mjaðmir var kostur á kúm. Kýr með breiðar
mjaðmir var betur löguð til þess að vel gengi fæðing á kálfi. Slíkt hið
sama gildir um konur. Júfrið þurfti og varð þykkara á malarbreiðri kú og
þurfti að ná sem lengst fram og aftur en ekki mjög sítt. Þríspena kú hefi
ég ekki séð, en fláttu átti ég á fyrstu búskaparárum hafði 4 spenagöt en
hægra megin voru spenarnir samvaxnir, var dálítið erfitt að mjólka þá.
Hún var sægrá að lit eð a þrílit, mjólkaði heldur vel gróðri mjólk,feitri,
hún hét Grána. Holdarfar kúa var mjög misjafnt. Góðar mjólkurkýr
mjólkuðu af sér holdin, einkum fyrst eftir burð, aðrar söfnuðu holdum og
mjólkuðu illa. Aðal litur nautgripa var svartur, rauður, mismunandi ljós
eða dökkur, h vítur, alhvítur sjaldgæfur, Grár misdökkur, flekkóttur, svart
og hvítt, rautt og hvítt, húfóttar kýr voru til oft hvítur haus, bolur
dökkur svartur eða rauður, hryggjótt, hvítur hryggur, baugótt, kýrin kölluð
Bauga, Hetta eða Hryggja. Skjalda var ávalt skjöldótt, svartar
og rauðir nautgripir voru oftast hvítir á kvið og júfur.
p2
Nöfn kúa fóru stundum
eftir nythæð og mjólkurgæðum t.d. Rjómalind. Naut var í Dýrafirði
sem Hvanni hét, fenginn frá Hvanneyri. Hann var lengi notaður sem þarfanaut,
en varð mannýgur með aldrinum og þá felldur. Kýr var keypt frá Sæbóli var
kölluð Sægrön. Allir kannast við orðtakið nautheimskur. Ég tel þó nautgripi
vita sínu viti amk. þótti mörgum kúm ekki sama hver mjólkaði þær. Þar komu
orð og atlæti greinilega til greina, því oft mátti sjá þegar mjaltakona
kom í bás kúnna og talaði við þær og klappaði þeim, þá lét kýrin þakklæti
sitt í ljós með því að sleikja mjaltakonuna meðan hún þvoði og strauk júgur
hennar. Í því sambandi datt mér í hug vísan sem einhver álfkona kvað en
hún er þannig. Lóló mín lappa lítinn berðu tappa illa gera konurnar þær
kunna þér ekki að klappa. Lóló mín lappa.
p3
Íslenski hesturinn:
Enginn veit nú með nokkurri vissi hvaðan íslenski hesturinn er kominn í
upphafi til Íslands. Á bls. 60 segir Árni Óla í bók sinni Landnám fyrir
landám, að Grímur sem Grímsey er kennd við hafi átt eina hryssu. Það eru
allar sögur um hesta sem landnámsmenn komu með, þe. íslensku eða réttara
sagt norsku landnemarnir fluttu til landsins. Samt fullyrðir Ragnar Tómason
í bókinni Hestar bls. 13, að íslenski hesturinn hafi komið með norrænum
landnemum til landsins. Ég hygg að það sé fullyrðing út í loftið. Og engin
haldbær rök fyrir því. Nú segi ég strax frá því, að ég var
enginn hestamaður, átti aðeins 3 eða 4 hesta í þau 52 ár sem ég var við
búskap. Kona mín átti eina hryssu þegar við byrjuðum að búa. Hryssan var
ljósgrá og hét Skola og undan henni kom hryssa sem var á lit ljósgrá og
bar því nafn móður sinnar. Foreldrar gáfu mér svo gráan hest, dökkgráan
sem hét Gráni. hann var stólpagripur, varð 29 ára þegar hann féll frá.
Gráni var með dökka mön í faxi og aftur á bak og í tagl. Gráni var notaður
til alls sem gera þurfti, undir reiðing, fyrir kerru, plóg og herfi og
sláttuvél, jafnvel til reiðar.
p4
T.d. reið ég honum
eitt sinn ásamt mörgu fleira ríðandi fólki út eftir grundum Rauðasands,
sem eru grónar meðfram sjónum. Við Gráni vissum ekki af melskarði þar á
leiðinni og vorum eitthvað á eftir, en fram af melbarðinu stökk Gráni með
mig á baki og flaug ég fram af honum og vissi ég ekki fyrr til mín en ég
sat flötum beinum í sandinum og Gráni stóð hinn rólegasti við hlið mér,
og var ég fljótur á bak, því ég fann ekki til neins eftir þetta heljarstökk.
Eldri Skola átti annað folald það var rauðjarpur hestur. Þessi systkini
þjónuðu okkur vel og dyggilega og voru svo elsk hvort að örðu að þau máttu
ekki hvort af öðru sjá. Ég held að litur hafi algengast ráðið nafni, þó
kom oft annað til t.d. Reykur, Úði, Fífill. Fífill var ljósrauður, hinir
mjög ljósir á lit. Rönd var með hvíta rönd yfir miðjan hrygg og undir kvið.
Þess er ekki getið í Grettissögu hvernig Kengála var lit. Ég
held það sé óðs manns æði að skýra nafngift hrossa, því hún yrði svo mörg
sem mennirnir eru margir eða þó..... Mér dettur í hug vísan um Vakra Skjóna.
Ljóskáldiðsegir í eftirmælum um Vakra Skjóna: Lukkan ef mig lætur
hljóta líkan honum fararskjóta sem mig ber um torg og tíma Vakri Skjóni
hann skal heita honum mun ég nafnið veita þó að meri það sé brún.
p5
Þar sem ég þekkti
til var frekar fátt um hross. Að mestu leyti til áburðar, þó voru reiðhestar
til á nokkrum bæjum. Almennt var hrossum gefin nöfn ungum, jafnvel á fyrstu
dögum. Jónas Hallgrímsson segir í sínu hugljúfa kvæði Grátittlingurinn:
Nú var tryppið hún Toppa tetur á annan vetur fegursta hross í haga og hrúturinn
minn úti. Grímur Thomsen segir í sínu kvæði um Svein Pálsson
lækni: Skal þá læknir ljá þér Kóp Láttu hann alveg ráða Þeim sem fljóði
fóstrið skóp fel ég ykkur báða. Nefna mætti Brúnku Bakkabræðra.
Margt mætti segja um ratvísi hesta og vitsmuni, jafnvel hefur hesturinn
bjargað mannslífum fyrr og síðar. Heyrt hefi ég sagt frá því hestar leggist
á hnén til þess að ofurölva menn sem slaga falli síður af baki. Þá heyrði
ég roskinn mann segja frá sérstöku atviki um vitsmuni hests, sem fór heim
af túninu með töðubagga án þess að maður fylgdi honum. Eitt sinn sem oftar
fór klárinn með töðubagga af túni sömu götu og hann var vanur, en á miðri
leið mætir hann telpukrakka 2 ára og sat hún í götunni. Klárinn
p6
bítur í öxl telpunnar
og kippir henni út fyrir sína götu, án þess að telpuna sakaði nokkurn hlut,
labbaði síðna áfram með bagga sína að hlöðunni. Það er alkunna
að margir hestar voru svo styggir að ekki var auðvelt að ná þeim í haga,
og stundum voru það krakkar sem gátu gengið að þeim eða sá maður sem þeir
voru nákunnir. Þannig var Gráni gamli, sem ég hefi fyrr getið. T.d. ef
hann var að bíta á grænni há, þá lagði hann kollhúfur við ókunnuga, en
við mig var hann auðveldur viðfangs. Ég klappaði honum á lendina og talaði
við hann.
p7
Sauðfé á Íslandi:
Þegar ég var ungur og fór að taka eftir útliti á fé var meirihluti þess
kollóttur, en hyrnt var þó til, bæði gimbrar og hrútar. Nú lýt ég svo á
að það sé upphaflegi stofn landsins. Á Vestfjörðum hefur lítið borðið á
öskufalli og í vetrarhörkum lifa kindur aþr iðulega af t.d. í fjöllunum.
Í því sambandi sagði faðir minn mér frá hagalambi, gimbur sem gekk úti
vetrarlangt norðanverðu í Blakknum. Þessi gimbur varð gömul kvíaær og fór
aldrei út af fjárgötunum svo að segja. Mjög oft var nafn sauðfjár
dregið af hornalaginu, t.d. Skeifa var skeifhyrnd, úthyrnd Úthyrna, Krókhyrna
krókhyrnd, Móbrún var með dekkri augabrún. Illa-Svört var skaðræðisgripur
þegar hún var nýborin. Blánös var með dökkan blett í annari nösinni. Gribba
var ófríð í andliti. Syrja var marglit. Móra dökk mórauð. Grámóra ljósmórauð.
Hetta svört að framan aftur á bóga. Golsa var skollit á skrokkinn en kolsvört
neðan að nokkru á haus. Gofótt var dökk mórauð eða dökk ofan á baki og
síðum, en ljóslit neðan og framan á hálsi. Hnífla var hníflótt, stundum
með krók á horni. Ferhyrnt fé er til í Mýrahr. og sjálfsagt víðar, en ekki
algengt í Dýrafirði. Vöxtur og byggingarlag sauðfjár hefur lengi verið
vandamál í fjárræktinni og í því sambandi öll meðferð og fóðrun. Löngum
var sauðféð sett á Guð og gaddinn. Nú er það úr sögunni, en þó kemur upp
annað vanadmál þe. offitan, sem þó er tilbúin af neytendum.
p8
Um holdafar sauðfjár
var farið ýmsum orðum, t.d. stokkfeit kind, laus á baið, þá leið kindunum
allvel. Föst á bakið, kindin var farin að leggja af. Brúnslét kind, þá
var kindin ekki beinaber við átak á bringu, farin að skerða var kindin
við átak á bringu, þá mátti finna fyrir skörðum á bringu og þ........ þá
var kindin orðin grindhoruð og varla lífsvon. Fyrsta merkið um að kindin
sé farin að leggja af eða missa hold er að við átak á bak er að gæran finnst
föst þegar hendi er ýtt aftur og fram á baki kindarinnar. Um byggingar
lag sauðfjár má segja
að sé vísindagrein út af fyrir sig. Þó var löngum talið það sem mestu máli
skifti að afurðir fjárins væru sem mestar, ull kjöt og mör og meðan fært
var frá var nyt ánna þýðingar mikill þáttur, en afurðir fjárins fer ávalt
eftir meðferð og fóðrun og sumarhögum. Nú er mikið lagt upp úr frjósemi
ánna, þe. tvílembingum og jafnvel þrílembingum. Fjórlembda á þekkti ég
í Dýrafirði á 4. tug þessarar aldar. Vel byggð kind þurfti að vera þéttvaxin
helst ekki hrygglöng, breiðan spjaldhrygg og þykkvaxin læri, bringan náði
vel fram fyrir bóga og sem breiðust. Höfuðlitir: Hvítt, svart, mórautt
og grátt. Þessum litum gat svo verið blandað saman á ótrúlega marga vegu,
janvel gat hvít kind haft annað eyrað svart, þá var hægt að kalla kindina
Eyru, einnig gat hvít kind haft svartan blett á síðu og var þá kölluð Bletta.
p9
Ef svartur blettur
var á baki þá var hún kölluð Sessa. Eigla haði bauga kringum augun. Svarbrún
hafði dökkar augabrýr. Flekka var allavega flekkótt, skiftust oft á um
liti á flekkóttu, ýmist svartur og hvítt, mórautt og hvítt, grátt og hvítt,
svart og mórautt man ég ekki eftir að væri á sömu kinda, stundum voru kindur
nefndar eftir því hvar þær gengu í haga t.d. gekk Saxa í Saxagjá í Látrabjargi.
Ef hrútur var keyptur í Tálknafirði var hann kallaður Tálkni. Skrýtnasta
nafn á sauðkind sem ég hefi heyrt og séð var Andrésarbitinn. Þannig var
að bóndi keypti þessa kind af manni sem Andrés hét. Þegar bóndi og gamall
smalamaður hans fóru að marka hana upp stóð markið þannig á öðru eyranu
að þar stóð biti, en þá sagði gamli smalinn að þetta væri Andrésar biti.
Hann yrði að marka sinn bita fyrir ofan Andrésarbitann, og það gerði bóndi
og hló að, og síðan var ærin kölluð Andrésarbitinn. Nú ætla
ég að bæta nokkrum orðum við um heimaslátrun sauðfjár á blóðvelli, sem
kallað var. Þá var hver kind flegin á jörðinni, tekið innan úr, svo byrjað
á því að skera magálinn niður frá bringu og í boga út og aftur að lærum.
Síðan var tekin netja, bógnetja og síðan vömbinni velt út á völl. Þá mátti
ekki gleyma að binda fyrir vélindað sem dregið var úr hólsi og þind þá
var búið að skera framanúr, þe. frá hólsi til að losa vélindað úr hálsinum
og binda fyrir það. Þegar vömbin var laus var næst að rekja garnirnar.
Ekki máttu þær slitna því
p10
skítnaði allt út,
kjöt og mör. Þegar garnir voru raktar til enda þurfti að losa langana,
langalanga og botnlanga. Síðan var ristillinn rakinn úr garnmörnum. Þá
var tekin nýr mörinn, nýrun losuð úr mörnum og síðan var netjan tekin sem
geymd var falin í gærunni við skrokkinn. Til þess að hún kólnaði ekki þar
til hún var látin utanum nýmörinn og var þetta til samans kallað mörvi.
Síðan voru lundirnar skornar úr hryggnum. Þær fóru í bestu lundabaggana
ásamt ristli og hálsæðum ofl. Auðvitað þurfti að rista ristlana áður, það
gerðu konur venjulega og krakkar héldu í meðan þeir voru ristir og skornir
og skafnir, þvegnir í saltvatni. Síðan var skrokkurinn hengdur á
rá en ef kjötið átti að verka í hangikjöt, þá var tekið framanaf þe. bringan
var skorin eins og venja var en 5 rifin fremstu voru ekki tekin í sundur,
heldur var skorið við þessi 5 rif og niður eða upp að hrygg og hann tekinn
þar í sundur. Þessi partur af skrokknum var kölluð steila, þe. bringan,
skammrifsbrókin og hálsliðirnir, en áður voru bógar báðum megin skornir
frá. Síðan var krofinu snúið við, brotin fremstu rifin og síðan var dálitlu
salti stráð í skurðinn bæði á steilu og krofi og eitthvað á bóginn. Eitthvað
var kjötið látið liggja með salti. Síðan var það hengt upp í eldhúsi reykt.
p11
Meira um liti á fé,
þar sem ég ólst upp var okkuð um fofótt sauðfé, það gat verið bæði mógofótt
og svartgofótt, bak og síður svart eða mórautt en kviður fram á háls að
neðan og aftur upp um læri ljóslitt eða hvítt. Nafn Mógofa eða aðeins Gofa.
Hrútavísa: Grani, Vakur, Funi, Freyr Frosti, Jökull, Sómi Höttur,
Spakur, Glaður, Geir Gulur, Fífill, Ljómi. Önnur um ær: Skeifa, drífa,
Mána, Mjöll Molda, Lukka, Pína Sirja, Fjöður, Þúfa Þöll Þústa, Móra Lúsa.
Nokkur orð um nöfn á bitum kjötskrokksins eins og hann var höggvinn
í spað. Banakringlan fremsti hálsliður, þótti lélegasti biti af kindarskrokk.
Bringan var skorin í heilu lagi svona þumlung niður á rifin, síðan var
hún höggvin í marga bita langs og þvers og var bringukollurinn talinn besti
bitinn. Bógar skornir af skrokknum og þeir höggnir í spað, leggjastoðir
þóttu lélegri en annað, þó betri af lærlegg en lærbitar þóttu í besta lagi,
einkum beinlausi bitinn sem skorinn var aftan úr lærinu. Mjaðmarbitinn
þótti góður enda þótt lundir höfðu verið teknar en hryggjaliðir voru svona
í meðallagi síður voru höggnar skammt frá hrygg og þóttu ávalt góðar, einkum
ef ..... var vel feit. Aftasti biti hryggjarins var hárófusterturinn
p12
þótti ávalt eftirsóttur
biti, en skammrifsbrókin þótti albesti biti skrokksina. Þetta voru 4-5
fremstu rif síðunnar. Forystufé: Það var löngum mikils virði fyrir bændur
að eiga forystufé, sérstaklega þar sem beitarhús voru og eins þar sem fé
var beitt og staðið yfir fé langt frá fjárhúsum að vetri til. Það eru til
svo margar sagnir um dugnað léttrakra kinda jafnvel yfir erfið vatnsfjöll
í því saambndi vil ég benda á hrútinn sem fór fyrir bræðrunum úr Skaftafellssýslu
snemma vors alla leið austur á Fljótsdalshérað yfir jökulvötn og eyðisanda
og leiddi stóran fjárhóp. Þessi frásögn var flutt á kvöldvöku í útvarpinu
fyrir nokkrum dögum síðan. Hér fylgir með Ærbók frá 1944.