68 Auðkenni og nöfn húsdýra
Nr. 8736
p1
Nokkur hrossanöfn:
Bleikur, Blesi, Brúnn, Fálki, Faxi, Fluga, Gylfi, Glófaxi, Glæsir, Gráni,
Gráskeggur. Hrímfaxi, Jarpur, Léttir, Lýsingur, Léttfeti, Nasi, óðinn,
Ófeigur, Rauður, Reykur, Roði, Skjóni, Smári, Sokki, Snarfari, Stjarni,
Stormur, Sörli, Tvistur, Þröstur. Bleikskjóna, Blesa, Bleik, Brúnka, Díana
Dúfa, Elding, Fjöður, Fluga, Freyja, Fífa, Gletta, Glóa, Grána, Gráskjóna,
Harpa, Héla, Hrefna, Irpa, Irsa, Jarpsokka, Jarpgrána, Jörp, Kala, Ljónslöpp,
Ljóska, Leirljós, Litla Jörp, Mýra, Molda, Nös, Olga, Palietta, Perla,
Rauðka, Rauðskjóna. Silfra, Skjóna, Sokka, Stjarna, Tinna, Úranía, Vala,
Venus, Viktoria.
p2
Eins og sjá má eru
mörg þessara nafna sem ég hefi tínt saman úr mínum bókum á margvíslegan
hátt tengd viðhorfi okkar til hrossanna. Mörg nafnanna eru vegna litar
þeirra og önnur út frá ýmsum öðrum einkennum, svo sem vilja, skapi, gangi
og fegurð þeirra. Hestalitir eru mjög fjölbreytilegir og skal ég nefna
nokkra þeirra. Rauður, hvítur, jarpur, grár, svartur eða brúnn sem kallað
er bleikur, sótrauður, moldóttur, glófextur, þá er hann t.d. rauður með
mjög ljóst faxið og er hann þá máske skýrður Glófaxi. Leirljós er ein tegund
af bleikum lit, móálóttur. Rauðir litir eru margir. Ljósrauður, dökkrauður,
dreyrrauður, svo eru skjótt hross á marga vegu, blesótt, skottótt, stjörnótt,
kinnótt, sokkótt og höttótt. Út frá þessum litum er tilvalið að fá ágæt
nöfn. Svo eru nöfn sem tengjast skapi, fegurð og vilja. Einnig geta
nöfn á hestum verið tengd við bæi sem þeir eru fengnir frá og líka menn
sem þeir eru fengnir frá. Yfirleitt held ég að hross séu ekki skírð
fyrr en þau eru fullorðin og mun það kanski vera til þess að sjá hvað í
þeim býr fyrst. Þegar ég skrifa þessar línur er ég með mynd af þremur íslenskum
hestum fyrir framan mig og undir myndinni stendur: Hann er fallegur íslenski
hesturinn. Margt er í íslenskum bókmenntum ritað um náin tengsl manns og
hests. Hann er orðlagður fyrir ratvísi, þolni og nægjusemi. Talið er fullvíst
að íslenski hesturinn hafi komið með víkingum frá Noregi á landnámsöld,
enda hafa landnemar ekki getað án hans verið í stóru vegalausu landi. Síðan
hefur
p3
aldrei verið flutt
til landsins annað hestakyn og íslenski hesturinn er því hreinræktaður
víkingahestur eins og hann stundum er nefndur. Auk miðlungsstærðar
er eitt af sérkennum íslenska hestsins að hann hefir yfir að ráða 5 mismunandi
gangtegundum. Þe. Fetgangi, brokki, tölti, skeiði og stökki. Tölt og skeið
eru gangtegundir, sem óvíða þekkjast annars staðar en á Íslandi. Myndin
er tekin í sumarhaga við Egilsstaði. Margt mætti segja um ratvísi
hesta, jafnvel þó þeir séu fluttir um langan veg í lokuðum bíl þá segir
eitthvert skilingarvit þeim sem þeir hafa í hvaða átt þeir eigi að fara
til þess að koamst heim í það land þar sem þeir voru uppaldir, því þar
vilja þeir vera og hvergi annars staðar. Ég hefi átt mörg góð hross um
ævina, þó ég sé nú enginn hestamaður. Svo set ég hér í endirinn 2 vísur
sem ég gerði um 2 reiðhesta sem ég hef átt og á raunar enn: Með hófum
kletta og klungur sker kæti rétta vekur Fallega Léttir fótinn ber fljótt
hann sprettinn tekur. Eins og þjóti ör af streng er
ég hleypi Þresti Engin gleði gleður dreng sem góðum
ríða hesti. Mikið hefur verið ort um hesta og reiðmennsku og væri
það mikið safn, ef það allt væri saman komið á einn stað.
p4
Nokkur nöfn á kúm:
Auðhumla, Björg, Branda, Búbót, Búprýði, Flóra, Freyja, Gyða, Góð, Gæfa,
Hnífla, Hrefna, Hryggja, Hvít, Kolbrún, Rauðka. Skrauta, Stássa, Surtla,
Svört, Sunna, Búkolla. Branda. Ég hef ekki heyrt um nöfn á kúm sem dregin
hafa verið af hornlagi, nema einni man ég eftir sem var hníflótt og var
hún nefnd Hnífla. Hennar hníflar voru mjög litlir og lausir eins og þeir
væru bara fastir í skinninu, svo það var hægt að hreyfa þá til og frá.
Auðhumla og Búkolla eru bæði gömul og góð nöfn,sem ég man fyrst eftir í
gömlum smásögum, sitt nafnið í hvorri, en ekki man ég nú vel söguþráðinn,
sem tengdist þeim. Björg og Búbót mun vera dregið af afurðum þeirra. Þeas.
Mjólkinni sem þær leggja til í búið. Búprýði, Stássa og Skrauta þeirra
nöfn eru dregin af fegurð þeirra og þær taldar prýða kúahópinn. Flóra hefir
fæðst í flórinn og hefir hlotið sitt nafn af því. Foreldrar mínir áttu
2 kýr, það mun hafa verið um 1920 eða þar um bil. Önnur þeirra var hvít,
en hin svört. Þær voru kallaðar Hvít eða Sunna og Svört. Ég held að hvítar
kýr séu mjög sjaldgæfar, amk. hef ég enga aðra séð. Gæfa hefir verið góð
mjólkurkýr og aldrei verið neitt að henni og það verður að koma fram í
nafninu.
p5
Góð hefir verið blíðlynd
og þess vegna fengið þetta nafn. Hrefna og Turtla þurfa að vera svartar.
Rauðka rauð. Kolbrún, GYða og Fryeja er u nú bara nöfn svona út í loftið:
Hryggja er með öðruvísi lita hrygglengjuna heldur en kroppinn og það getur
verið á marga vegu og ekki gott að lýsa því. Brandur og Branda voru eins
á litinn dökkbrúndöndótt og læt ég fylgja með þessa mynd af Brandi. Hann
var mjög stórt og fallegt naut og mikil kynbótagripur. Mikið og margt mætti
skrifa um nöfn á kúm og af hverju þau eru dregin en ég hef það ekki á valdi
mínu svo að ég læt þessu skrifi mínu lokið. En samt að endingu. Óvíst er
að íslensk þjóð hefði lifað af ef hún hefði ekki haft þessar skepnur, kyr,
kindur og hross til að lifa á.
p6
Sauðfjárnöfn: Askja,
Alvara, Auga, Álka, Álft, Benna, Bylgja, BJört, Bjartleit, Bjarteyg, Björk,
Bleiknös, Blökk, Blanda, Blaka, Bletta, Blesa, Blíð, Bauga, Botna, Brana,
Branda, Brúska, Brá, Breiðhyrna, Breiðleit. Brúða, Bára, Dagfríður, Dama,
Dagbjört, Dáfríð, Dagmar, Dindilbjört, Dimm, Dirgja, Dís, Doppa, Drottning,
Eva, Einhyrna, Einspen, Eyra, Eygló, Eilíf, Fanna, Falleg, Fála, Fenja,
Fishúfa, Fjára, Fjárprúð, Fjallasól, Fjú, Fífa, Flekka, Fín. Fagurkinn,
Frænka, Freyja, Frigg, Fröken, Fríð, Fora, Geira, Geirhyrna, Gylta, BYða,
Gjöf, Gletta, Gljáfögur, GLitbrá, Gleiðhyrna, Glaðleg, Glöð, Glaðhyrna,
Glenna, Glókolla, Gná, Gola, Golsa, Góa, Góð, Grána, Grett, Gríður, Gremja,
Gróflekka, Gráleit, Grána, Grásíða, Gráblesa Gráskjóða, Gröm, |p7 Gullhyrna,
Gulbrá, Gul, Gullhnakka, Gullhúfa, Harpa, Hátign, Háleit, Háttprúð, Hetja,
Heiða, Herleg, Hempa, Héla, Hýrleg, Hýreyg, Hyrna, Hláka, Hnífla, Hnota,
Hnakka, Hniðra, Hosa, Hornbrota, Grein, Hress, Hreinka, Hreinhvít, Hringhyrna,
Hrukka, Hrönn, Hraust, Hvítleit, Hvöt, Hækla, Hæglát, Irsa, Íris, Kanika,
Kaninka, Kápa, Kempa, Kinna, Klukka, Kola, Konni, Kolla, Koldimm, Kolbrún,
Koltrína, Krúna, Krubba, Kríma, Kúpa, Kúða, Kviklind, Lafhyrna, Langleit,
Lagðsíð, Lágfóta,Lipurtá, Lilja, Lilla, Linda, Litfríð, Lítil, Ljúf, Ljótunn,
Ljót, Ljóska, Lóló, Lúða, Lús, Lúðusystir, Löt, Mara, Maddama, Mjöll, Mjóna,
Mjallhvít, Mjóleit, Minnihyrna, Morgunfrú, Móra, Mókolla, Móhyrna, Móðagrána,
Mura, Mús, Mera, Naum, Náttfríður, Nurta, Ófeig, Ósk,
p8
Panna, Perla, Ponta,
Prýði, Prinsessa, Randa, Rauðhetta, Raun, Reisn, Rifeyra, Rjúpa, Rjóð,
Rósfríður, Rut, Rósa, Salvör, Sigin, Sigurfljóð, Skála, Skvísa, Skvetta,
Skoppa, Skrýtin, SKeifa, Skrudda, Skrúða, Skýjadís, Skota, Sléttleit, Slykja,
Slétt, Sletta, Slæða, Smáfríð, Snilld, Snotra, Snædís, Snót, Snæbjört,
Snúra, Snjöll, Sólrún, Sóley, Sólbjört, Spjálka, Spjóta, Spýra, Stubba,
Stórahyrna, Stolt, Stórakolla, Stygg, Surtla, Sunna, Sunneva, Svala, Svana,
Svartkolla, Svanhvít, Svört, Tign, Tíra, Trítla, Traust, Trix, Trína, Tunna,
Tvíreifa, Ugla, Unnur, Úthyrna, Vatnadís, Vola, Viktoría, Viðra, Von, Væn,
Vör, Hanþippa, Þoka, Þrifleg, Þrilla, Æsa Ögn, Ör, Ögn, Örugg. Bílda, Geit,
Þerna, Gæf, Alda, Nóra, Óþekkt, Drífa, Nótt, Njála, Ramóna, Krukka, Fjóla.
p9
Hrútar: Abel, Angi,
Depill, Draupnir, Durgur, Fífill, Gyllir, Gramur, Hrútur, Hrani, Hreinn,
Kjarni, Klettur, Kollur, Kópur, Kyllir, Ljómi, Logi, Mergur, Markús, Máni,
Nökkvi, Óðinn, Plató, Prins, Roði, Skuggi, Snær, Sómi, Spakur, Svartur,
Víkingur, Veturliði, Ægir, Örvar, Össur, Ötull. Þessi fjárnöfn hef
ég tínt saman úr mínum gömlu og nýju fjárbókum, sem taka nú yfir æði langan
tíma eða allt frá 1929, þegar ég byrjaði að búa og til þessa dags. Allan
þennan tíma hefi ég hirt kindur að vetrinum, enda eru þær mínar uppáhaldsskepnur.
Sum nöfnin hafa aðeins gengið eina kindarævi, önnur hafa verið
notuð lengi í sömu ætt rétt eins og gerist í ættum manna. Eins og sjá má
eru mörg þessi nöfn aðeins lýsing á kindinni sem heitir því. T.d. hornalag
gefur tilefni til nafns og svo síðast en ekki síst litur kindarinnar og
ýmislegt fleira, svo sem skapgerð hennar, fyrri eigandi hennar, og svo
máske eitthvað annað í sambandi við þessa og þessa kind sem gefur tilefni
til nafns og skal ég nú taka nokkur dæmi,
p10
en varla verður það
tæmandi, því að svo margt þyrfti að taka fram, ef að vel ætti að vera.
Ég byrja þá á kind sem hét Auga, hún var hvít með svartan hring kringum
annað augað og af því fékk hún sitt nafn. Álka var kollótt óvenju
hálslöng og því var nafnið dregið. Álft var óvenju snjóhvít. Brúska
var með óvenju loðinn brúsk framan á enninu, en brúskur heitir ull sem
vex ofan við augun á miðju enninu. Blanda synti einhvern tíma yfir
Blöndu og þá var tilvalið að láta hana heita þetta. Blíð var
óvenju góð í sér og þótti gott ef henni var klappað á kinnarnar. Dindilbjört
var svört með hvítan dindilinn. DImma var svört. Doppa var hvít með svartan
blett á bakinu. Drottning var stór og falleg á allan hátt mjög tignarleg.
Fála og Fenja voru báðar mjög styggar. Féskúfa hlaut nafn af því að hún
var með féskúf, en það kallast féskúfur þegar hárið ofan á nefinu skiftir
sér eins og á vel greiddum manni. Fagurkinn það var mjög fríð kind. Fora
var forustukinda, en þær fara á undan hópunum þegar þær eru reknar. Geira
var með dökkar randir í hornunum. Svoleiðis randir í hornum eru kallaðar
geirar. Góð þótti gott ef henni var klappað á kinnarnar svipað og Blíð.
Góa þegar hún var lamb fannst hún ekki fyrr en á Góu. Gná er víst
bara stytting á kvenkenningunni auðargná.
p11
Grön var hvít með
svört hár í kringum munninn. Héla var ljósgrá. Hækla var hvít með
svört hár í kringum klaufirnar. Irsa er gamalt tröllkonunafn. Kápa
var hvít með svartar hliðarnar og hrygginn,. Lagðsíð var með óvenju mikla
ull. Löt var vanalega aftast í hópnum sem rekinv ar. Mús var mjög lítil
kind. Skota var af skosku kyni. Spjálka var með mjög stór horn. Skeifa
var með horn lík í laginu og skeifur undir hest. Vör var með svarta neðri
vörnina, annars hvít. Örugg hana var ekki hægt að refka ef hún vildi ekki
fara sjálf, annars fara kindur út í hvað sem fyrir er ef að ein fer á undan.
ÉG læt þetta nægja um nöfnin, þó að margt fleira mætti um þau segja.
Fjórir aðal litir á sauðfé hvítt, svart, mórautt og grátt, svo eru
oft fleiri en einn litur á sömu k indinni, en sjaldan allir. Ef hausinn
er öðruvísi en skrokkurinn er hún sögð höttótt. Stundum eru kindur með
hvítan skrokkinn og rassinn ogkviðinn aftan til öðru vísi á litinn og heitir
það botnótt. Stundum er andlitið á kindinni svartröndótt en kindin hvít
að öðru leyti. Það heitir bíldótt. Svipaður litur er á golsóttu fé, nema
þar eru meira mislitar aftur eftir skrokknum, annars er ekki gott að lysa
þessu nákvæmlega, það þyrfti að vera mynd af því. Í skrá 68
stendur þessi setning sem ég get vel tekið undir, að það sé alkunna að
ýmsum
p12
fjárbændum hafi ekki
orðið nein skotaskuld úr því að þekkja hverja sauðkind í stórri hjörð með
réttu nafni og í því sambandi vildi ég nefna 2 menn sem ég man eftir sérstaklega.
Þeir voru svo glöggir á fé í réttunum á haustin, að af bar. Þeir voru báðir
skagfirðingar að mig minnir. Annar hét víst Friðrik, en var alltaf kallaður
Friggi í Pollagerði Hann kom oft í Mjóadalsrétt á haustin að hirða fé fyrir
skagfirðinga um 1930 eða þar um bil, en Mjóadalsrétt var skilarétt í Bólstaðahlíðarhr.
um árabil, en er nú lögð niður fyrir mörgum árum. Friggi þessi þekkti
fullorðnu kindurnar án þess að skoða markið og reyndist það oftast rétt,
sem hann sagði þegar markið var skoðað og litið í markatöfluna. Hinn
maðurinn sem ég nefndi var marka Hjörleifur. Hann hafði það öðruvísi. Það
var sagt að hann liti ekki í aðra bók en markatöfluna, enda kunni hann
hana utanbókar. Hann var ekki við að draga sjálfur í réttunum, en aðrir
lýstu mörkunum og hann vissi alltaf hver átti markið. Einhverju sinni var
verið að draga en hann var ekki við, en kemur að þar sem menn eru að vandræðast
með kind, sem þeir voru með. Hann grípur í eyrun á kindinni og segir. Stendur
heima, stíft og gagnbitað, dóttir Jóns á Krikjubæ og síðan er þetta haft
að orðtaki. Hér læt ég þá staðar numið um blessaðar kindurnar.