Leita



Vinsamlega sýnið biðlund
EfnisatriðiHúsdýr, Nafn
Spurningaskrá68 Auðkenni og nöfn húsdýra

LandÍsland
Kyn / Fæðingarár
heimildarm.
Kvenkyns / 1906

Nánari upplýsingar

Númer8587/1987-3
AðalskráÞjóðhættir
UndirskráSpurningaskrár - Svör
SentMóttekið1.12.1987
Nr. 8587

p1
Hestar: Hrossalitirnir sem taldir eru upp í skránni eru þekktir hér nema muskóttur, vindóttur og móvindóttur. Auk þeirra eru mósóttur, kúfóttur og ljósaskjóttur. Hringur var nafn á hringeygum hesti. Glámur hefur líklega stundum átt við glámeygan hest, en ég set það fremur i samband við orðið glámóttur, þe. stórblesóttur. Fór þetta tvennt oft saman. Hér var folöldum gefið nafn hvað sem annars hefur tíðkast. Bleik hross nefdust oft Bleikur og Bleiksa. Brún, Brúnn og Brúnka. Jörp hross Jarpur, Jörp og Irpa. Leirljós Leiri. Grá Gráni og Grána. Moldótt Moldi og Molda. Móálótt Móalingur. Blesótt Blesi og Blesa. Rauð Rauður og Rauðka. Dreyrrauð Dreyri. Sótrauð Sóti. Skjótt Skjóni og Skjóna. Brún Brúnskjóni og Brúnskjóna. Jarpskjótt Jarpskjóni og Jarpskjóna. Rauðskjótt Rauðskjóni og Rauðskjóna. Sokkótt Sokki og Sokka. Skottótt Skotti og Skotta. Kúfótt Kúfur og Kúfa. Stjörnótt Stjarni og Stjarna. Glámótt Glámur og Glama. Höttótt Höttur, Glófext Glófaxi. Mósótt Mósi og Mósa. Ljósaskjótt Ljóska. Bleikálót Bleikála. Varla fer á milli mála hvað átt er við með litaheitum þessum, þó skal tekið fram að ljósaskjóttur hestur var leirljós með hvítum skellum. Nöfn dregin af lit: Laufi með lauf í enni: Tvistur með 2 stjörnur. Blakkur og Blökk grásvört. Hvítur og Lýsingur hvítir. Löpp með ljósan fót. Skór með hvítan hóf. Nasi með Blett á nös. Hæringur og Hæra öll smáyrjótt eins og öllum mögulegum litum væri blandað saman en engin hreinn. Faxi með dökkt fax eða faxið á einhvern hátt sérkennilegt. Grani með ljósan flipa. Rauðkolla þetta hryssunafn hef ég aðeins heyrt í vísu: Rauðkollu minni ég ríða skal þá ræningjarnir koma Á henni flyt ég allt mitt bú konuna mína og börnin þrjú og á hana set ég alla mína von og trú.

p2
Nöfn á viljugum fjörhestum: Píla, Þytur, Kólfur, Léttir, Léttfeti, Smyrill, Fálki, Svipur, Þruma, Elding, Gustur, Ofsi. Nöfn dregin af stærð hrossa t.d. Langur. Annars var oft skeytt lýsingarorði framan við nafntið t.d. Litla Blesa, Stóri Bleikur og átti ekki Páll Ólafsson Langa Brún? Skapmiklir hestar fengu nöfn eins og Hrani og Svaði. Þokki hefur eflaust verið fallegur. Dýna og Dúna hafa verið þýðar, dúnmjúkar í spori eins og Vakri Skjóni. Nautgripir: Auðvitað var hægt að segja að kýr væru stórhyrndar, smáhyrndar, stutthyrndar og hníflóttar, en fá kýrnöfn hef ég heyrt sem dregin eru af hornalagi nema Hyrna og Hnýfla og svo Kringla, sem dregið var af því að hún var kringilhyrnd. Kringilhyrndur var nautgripur sem var með hringlaga horn og var þá gjarnan blá stykillinn dálítið snúinn. Kolla vitnaði aftur um hornaleysi og var svo notað í samsettum nöfnum t.d. Búkolla. Nöfn sem bentu til gæða voru Búbót, Búkolla, Lind, Rjómalind, Dropsæl að ógleymdri Auðhumlu. Flátta og Þríspen eru þekkt kýrnöfn, en Stássa er bara auðvirðilegt tíkarnafn. Svartar kýr hétu gjarnan Dimma, Tinna, Svört. Nöfnin Grána, Hvít, Rauð, Rauðka og Reyður skýra sig sjálf. Skjalda var svört með stórum hvítum skellum. Brandskjalda bröndótt með hvítum skellum. Fræna og Skrauta voru með ságerari bletti. Gjörð og Rönd voru með hvíta rönd þvert yfir skrokkinn og náði jafnvel alveg kringum skepnuna. Á hryggju var röndin eftir endilöngum hryggnum. Huppa með hvíta huppa og Gríma með óreglulega bletti í andliti. Húfóttar kýr voru hvítar í framan og upp á hnakkann. En skrokkurinn ýmist svartur, rauður eða grár.

p3
Það gæti dottið í hug að Svarthúfa væri með svarta húfu, en svo var ekki. Skrokkurinn var svartur, en húfan hvít. Rauðhúfa var rauð með hvíta húf og Gráhúfa var grá með hvíta húfu. Til va rhúfótt kýr sem hét Bjartleit. Snegla var snegluleg og Löt var löt. Kola var kolótt um hausinn og aftur á háls. Hjálma var eiginlega húfótt. Grýla og Ljót þóttu ekki fallegar. Krossa hét svo af því hún var frá Krossgerði. Malla var frá konu er svo var kölluð, en hét Máfríður. Héla var grá. Hálsa var hálsótt.Svo eru eflaust mörg kýrnöfn, sem engin veit hvað þýða. Í svipinn dettur mér i hug Dyngja og Brynja. Tarfarnir áttu sjaldnast nafn. Þó voru til Glæsir, Grettir og Skjöldur. Nú má finna fjölda af nnautanöfnum í skrám og skýrslum og vísast þá til þeirra. Sauðfé: Við notum öll þau orð sem þið tilfærið um hronalag sauðfjár nema öngulhyrnt, auk þess tölum við um sauðhyrnt, skeifhyrnt, skakkhyrnt, snúinhyrnt, kiðhyrnt, þykkhyrnt, mjóhyrnt, upphyrnt, úthyrnt, breiðhyrnt, stúfhyrnt, einhyrnt, fúlhyrnt, snarhyrnt og krapphyrnt. Í samræmi við allat þetta orðafar eru svo þessi nöfn: Hyrna, Stórhyrna, Smáhyrna, Sauðhyrna, Vaninhyrna, Skakkhyrna, Skeifhyrna, úthyrna, Kiðhyrna, Þykkhyrna, Mjóhyrna, Upphyrna, Gleiðhyrna, Breiðhyrna, Stúfhyrna, Stutthyrna, Einhyrna, Skáhyrna, Hálfhyrna, Snúinhyrna, Snarhyrna, Fúlhyrna. Auk þess Einhyrnd, Kiðhyrnd og Snarhyrnd. Bláhyrna og Randhyrna voru kennar við lit hornanna. Af hornalit voru líka þessi nöfn: Rönd, Rák, Reim. Næst talin nöfn minntu á hornalagið: Kreppa, Koppa, Hringja, Sylgja, Skeifa, Skúta, Spíra, Sveðja, Álma, Spjálk, Kiða, Geit, Gemsa, Steingeit, Hjálma og Króna. Mjög mörg ærnöfn minntu á lit ærinnar. Svartar ær hétu gjarnan Svertla, Svört, Surtla, Dimma, Tinna, Hrefna, Sorta, Nótt, Njóla, Gríma, Krúmma, Daðla, Svala, Teista,

p4
Mósa, Mósvört, Brúnka, Hrafnhetta, Náttsvört. Gráar ær hétu Grána, Héla, Þoka, Hríma, Hæra, Silfra, Dögg, Aska, Assa, Lodda, Grágæs, Kæpa og Urta. Svo bættust þessi við þegar farið var að koma upp sem flestu af gráu fé: Húmgrá, Hélugrá, Blágrá, Úlfgrá, Steingrá, Dökkgrá og Ljósgrá. Bjartar ær hétu: Hvít, Rjúpa, Birta, Fönn, Fífa, Drift, Drífa, Björt, Bjartleit, Dúfa, Mjöll, Hrein, Jökla, Álft, Fölleit, Hvítleit, Mjallhvít, Krít, Mjallhvít, Svana, Snjóka, Alhvít og Snæunn. Mórauðar ær: Móra, Morsa, Mósa, Móska, Brúnka, Mógrá, Grámóra, Móleista, Mórubotna, Mórahálsa, Móleit, Æður og Önd. Við kölluðum það fé írrautt sem var gult eða rauðleitt á höfði og fótum, en að öðru leyti hvítt, en var þó stundum gulflekkótt um allan skrokkinn og jafnvel allt gult eða írautt. Sums staðar var þetta allt nefnt gult og enn aðrir gerðu mun á þessu tvennu eftir því hvað sterkur liturinn var. En þó að við kölluðum þetta allt írautt fé voru nöfnin stundum dregin af gula litnum. Ærnar gátu heitið írsa, írleit, Gullhúfa, Rauðhetta, Gulleit, íra og eflaust fleira. Í okkar máli var botnótt fé ljóst á maga og milli afturfóta og ljós rönd að aftan og klofnaði hún um dindilinn og náði upp með honum sitt hvoru megin. Aðal litur kindarinnar var svo svartur, grár eða mórauður og þá komu fram nöfnin Botna, Svartbotna, Grábotna og Morubotna. Sums staðar var þetta nefnt mögótt fé og þar af kom nafnið Maga. Hér á næstu grösum, þe. í Skriðdal og líklega víða í Fljótsdalshéraði segja þeir að mögótt fé sé hvítt á skrokkinn með dökkan maga, rass, fætur og höfuð, en það köllum við golótt og þar af nafnið Gola, og svo Svartgola og Morugola eftir atvikum. Aragrúi af ærnöfnum helgast af flekkjum og blettum hér og þar um skrokk og útlimi og eru nú talin upp þau helstu án þess að gera grein fyrir hvar bletturinn er í því trausti að þeir sem þetta lesa, ef einhverjir verða, skilji hvað við er átt: Flekka, Bletta, Lokka, Bót, Díla, Dropa, Depla, Vanga, Kría, Hnakka, Krúna, Brá, Vör, Nös, Kónga, Dindla, Snoppa, Kverk, Hóst, Klauf, Sokka, Bílda, Kjúka, Vala, Löpp, Leista, Skella, Tunga,

p5
Hetta, Húfa, Bauga, Arnhöfða, Hálsa, Kápa, Doppa, Frekna, Ríla, Gjörð, Kinna, Valbrá, Komma, Grön, Toppa og eflaust mætti lengra telja. Nöfnin Fjöður, Féfjöður, Fétoppa og Féprúð af sveip eða skiptingu í hári á snoppu, en slíkt var kallað fjöður eða féfjöður. Hnyflóttu ærnar hafa orðið útundan í upptalningunni, en nöfn á þeim voru t.d. Hnýfla, Töpp, Arða, Bóla, Krækja, Lykkja, Karta. Kollóttu ærnar hétu Kolla, Skallakolla og svo eftir lit Grákolla, Svartkola, Morukolla, Glókolla osfrv. Nöfn eftir skapgerð: Snör, Þrá, Þykkja, Ylgja, Hvöt, Gletta, Harka, Linja, Skvetta, Óþæg, Glenna, Flenna, Gála, Fála, Bredda, Fenja, Prúð, Bryðja, Ólga, Iða, Dáð, Rausn, Retta, Spök, Frekja, Rella, Vina, Blíða, Órög, Rög, Óspök, Varkár, Stygg, Trygg, Stilling og Röskva. Mörg ærnöfn voru ekki í neinum tengslum við útlit og eiginleika skepnanna og svo virðist að flest kvk. nafnorð geti gengið sem ærnöfn. Nú verða rituð slík nöfn en tæmandi upptalning verður það ekki: Böng, Hnyðja, Kilja, Næða, Gjóla, Nepja, Kólga, Skumpa, Dávæn, Gylta, Svínka, Rjóð, Glóð, Menja, Flyðra, Spraka, Lúða, Lirfa, Lúpa, Sneypa, Gyðja, Viðja, Hnyðra, Hnáta, Sleggja, Búlda, Skúfa, Brúska, Budda, Vepja, Eðla, Erla, Edda, Bleikja, Flækja, Hnota, Flóra, Beðja, Keila, Álka, Vía Nýpa, Lóa, Rita, Súla, Ör, Öxl, Læna, Veisa, Seyla, Lind, Hera, Hýra, Setta, Megða, Ógæfa, Ólund, Órækja, Ómynd, Röst, Lús, Fló, Fluga, Padda, Bjalla, Mús, Mýsla, Rotta, Valska, Otra, Tófa, Rebba, Læða, Lágfóta, Kisa, Ketta, Branda, Murta, Lonta, Loðna, Langa, Púpa, Dúða, BIða, Gæf, Stygg, Skegla, Begla, Simla, Hemra, Hind, Glotra, Spök, Elding, Þruma, Skrugga, Háleit, Breiðleit, Langleit, Bjartleit, Dökkleit, Fölleit, Móleit, Hvítleit, Mjóleit, Hýrleit, Gulleit, Rauðleit, Bláleit, Írleit, Byssa, Stubba, Kubba, Busla, Grön, Ögn, Velta, Kemba, Bolla, Katla, Dyngja, Dyrgja, Sjöfn, Síðklædd, Lokkprúð, Selja, Smuga, Lubba, Subba, Kelda, Linda, Geira, Dýna, Hekla, Hræða, Snúra, Lína, Brana, Hetja, Lukka, Höpp, Kola, Kolleit, Fýla, Skalla, Gedda, Fáséð,, Þvara, Loðbrók, Pína, Kráka, Píla,

p6
Mjóna, Ýsa, Nóva, Nóra, Fræna, Skessa, Trölla, Gríður, Íra, Breið, Þétt, Flumbra, Ugla, Murka, Kussa, Dávæn, Dáfríð, Stássa, Snotra, Falleg, Lagleg, Prýði, Fríða, Drottning, Röskva, Sunna, Eygló, Glóey, Brúða, Dúkka, Grettla, Ljót, Dröfn, Alda, Bára, Bylgja, Hrönn, Rán, Drós, Snót, Gná, Hlín, Hrund, Mær, Kerla, Kerling, Kona, Frú, Fjóla, Lilja, Sóley, Rós, Hvönn, Geitla, Maðra, Mura, Ösp, Stör, Hrísla, Björk, Nettla, Næpa, Helja, Dúða, Damla, Beðja, Guldröfn, Gulrófa, Trana, Blómleg, Háfætt, Nunna, Höst, Gaupa, Brák, Hágóna, Haða, Gráma. Nokkur hrútanöfn: Óðinn, Þór, Ljómi, Kisi, Lubbi, Spakur, Smári, Svaði, Ljúfur, Prúður, Sómi, Fífill, Roði, Bjartur, Mörður, Bárður, Eitill, Hnýfill, Valur, Vöggur, Gosi, Karri, Þrymur, Sóti, Svanur, Víðir, Baugur, Freyr, Hörður, Óspakur, Gjafar, Kópur, Melur, Sindri, Korgur, Mosi, Kóngur, Írsi, Dindill, Ufsi, Geisli, Glói, Beli, Busi, Fannar, Jökull, Þáttur, Móri, Kiljan, Kamban. Þegar ég lít yfir þessi blöð sé að þar eru allar sagnir í þátíð, en það hefði ekki þurft að vera svo. En þá eru til hestar sem heita Blesi og Brúnn og Grána og Hjálma standa enn á bás. Hver og ein ær á sitt nafn og svona verður það vonandi meðan nokkrum leyfist að eiga nokkra skepnu. Og nú verðið þið að taka viljann fyrir verkið.

p7
Ærnafnavísur, sléttubönd: 1. Selja, Fjóla, Gylta, Grönn, Geitla, Njóla, Sunna Elja, Bóla, Hálsa, Hvönn Hekla, Gjóla, Nunna. 2. Kiða, Setta, Rauðka, Rós Rebba, Netta, Gola Biða, Ketta, Daðla, Drós Dimma, Gletta, Kola. 3. Menja, Hetta, Lukka, Lús Lirfa, Skvetta, Hæra Fenja, Retta, Maga, Mús Mjóna, Bletta, Gæra. 4. Trana, Sokka, Molda, Mön Megða, Lokka, Bera Brana, Dokka, Gaupa, Grön Golta, Smokka, Hera. 5. Lóa, Myrja, Harpa, Höpp Héla, Syrja, Murka, Tóa, Styrja, Lobba, Löpp Langa, Tyrja, Purka. 6. Snortra, Lúða, Dyrja, Dröfn Damla, Kúða, Subba Otra, Dúða, Síða, Sjöfn Sorta, Brúða, Lubba. 7. Bylgja, Grýla, Kjamma, Krít Katla, Díla, Hosa, Sylgja, Ríla, Huppa, Hvít Hnypra, Píla, Mosa. 8. Perla, Týra, Loðna, Löng Lodda, Íra, Gæfa Erla, Hýra, Bílda, Böng Botna, Spíra, Tæfa. 9. Leista, Bjalla, Fríða, Fljót Flekka, Dalla, Svala Teista, Skalla, Birta, Bót Beðja, Halla, Vala. 10. Grettla, Flækja, Bára, Björk Buxa, Rækja, Skúta Nettla, Krækja, Assa, Örk Alda, Spækja, Hnúta. 11. Hremsa, Kæpa, Láskra, Lind Lykkja, Skræpa, Fifa Gemsa, Læpa, Hemra, Hind Harka, Næpa, Drífa. 12. Freyja, Hryðja, Brúska, Blökk Blesa, Gyðja, Flóra, Treyja, Viðja, Þerna, Þökk Þoka, Hnyðja, Móra. 13. Dyngja, Snoppa, Valska, Vör, Vella, Toppa, Kría Hringja, Loppa, Elfa, Ör Ugla, Doppa, Vía. 14. Hjálma, Gríma, Lúpa, Ljót Linja, Ýma, Snjóka Álma, Hríma, Snúra, SNót Sneypa, Díma, Jóka. 15. Gedda, Skúfa, Brynja, Brá Búlda, Kúfa, Vepja, Edda, Húfa, Þruma, Þrá Þykkja, Dúfa, Nepja. Gunnlaugur Guðmundsson, Berufirði.

Þetta aðfang er í Þjóðminjasafni Íslands. Safnið varðveitir um 7 milljónir mynda, um 130 þúsund muni og rúmlega 26 þúsund færslur um þjóðhætti. Í húsasafni eru um 60 hús.

 

Áætlað er að um 80-90 % þessara aðfanga sé komin í stafrænan búning, mismunandi eftir tegundum. Einnig er skráningin mismunandi ítarleg og myndir bara við hluta gagnanna.


Birting gagna í Sarpi er á ábyrgð viðkomandi safns.

Verðskrá myndapantana