19 Sumardagurinn fyrsti
Nr. 1641
p1
Dreymt fyrir sumri:
Ekki kannast ég við að hafa heyrt að menn dreymdi almennt fyrir sumri,
en sennilega hafa ýmsir draumspakir menn þó átt vanda fyrir því. Aftur
var það altalað í mínu ungdæmi að þá drauma væri að marka, sem menn dreymdi
á fyrstu sumarnótt. Voru það kallaðar draumanætur, nýjársnótt, þorranótt
og sumardagsnótt fyrsta. Og til enn frekari áherslu um að draumana væri
að marka átti að sofa andfætis í rúmi sínu þessar nætur. En engan draum
kann ég frá þessum draumanóttum.
p2
Sumarboðar: Ekki
kannast ég við það, þó heyrði ég í æsku, að það þætti vita á kalt vor,
ef lóan kom snemma t.d. á einmánuði eða jafnvel á góu. Aftur heyrði ég
orðtakið: Þegar spóinn vellir graut, þá er úti öll þraut. En hvort hann
byrjar að vella strax og hann kemur til landsins veit ég ekki, en ég minnist
ekki að ég hafi heyrt spóa vella í kuldatíð.
p3
Sumarmálahret: Oft
heyrði ég talað um sumarmálahret og þó aðallega hrafnagusu, sem von væri
á 9 nóttum fyrir sumar, því þá verpti hrafninn á hverju vori, og kvað sem
þeirri sögu líður man ég ekki betur en að eitthvert hret hafi komið um
þær mundir á hverju vori, ekki etv. nákvæmlega 9 nóttum, síðan ég man fyrst
eftir, oftast snjó- eða krapaslydda.
p4
Að svara í sumartungl:
Það orðtak kannast ég vel við. Það er hvað fyrst er sagt við mann eftir
að maður hefir séð sumartungl á lofti. Höfðu sumir trú á því að mikils
væri um vert að fyrsta ávarp væri gott og hlýlegt, en meira vissi ég það
gert sér til gamans að taka eftir því heldur en lagður væri mikill trúnaður
á og sjálfur mátti maður ekki ávarpa aðra til þess að hægt væri að taka
mark á ávarpinu. T.d. skal þess getið að ung hjón sem unnust heitt, sáu
bæði sama kvöldið sumartunglið. Maðurinn sat inni og var að skrifa þegar
kona hans kom inn, ætlaði hún nú að láta hann svara sér í sumartunglið,
en hann var líka búinn að sjá sumartunglið út um gluggann, vildi því láta
konu sína hefja máls, en hún beið eftir ávarpi bóndans, fór hún þá að láta
vel að manni sínum leggja höfuð á öxl hans án þess að sgja orð. Ekki man
ég hver endirinn varð, en auðvitað hefir það verið eitthvað hlýlegt hvort
þeirra sem varð fyrra til að tala, því samkomulag hjónanna var ágætt. Einu
sinni man ég eftir gfóðu svari í sumartungl. Ég var þá í Reykjavík vorið
1911 og úti á götu mæti ég konu sem ég var vel kunnug. Rétt í því að ég
er nýbúin að sjá sumartunglið ávarpa hana því ekki, en um leið og hún gengur
framhjá mér segir hún: Sælar. Þetta þótti mér gott ávarp, en ekki man ég
nú eftir neinu happi sem henti mig þetta sumar.
p5
Sumargjafir: Ekki
vandist ég því í uppvexti mínum, að almennt væru gefnar sumargjafir, en
ég heyrði mömmu mína tala um að hún hefði þekkt þann sið, og mun það oftast
hafa verið heimaunnir munir, svo sem rósaleppar, rósavettlingar og annað
slíkt smávegis og var sjálfsagt farið fremur leynilega með svo hlutirnir
kæmu á óvart. Vil ég í þessu sambandi geta þess, að ég heyrði talað um
að einn húsbóndi sem bjó í nágrenni við mig, þegar ég var barn, hafði haft
þann sið að gera upp reikninga við hjú sín á sumardaginn fyrsta og borga
þeim sem ekki tóku kaup sitt í kindafóðrum, sem þá var algengt, amk. með
flesta karlmenn og jafnvel konur líka. Enda var þetta sérstakt myndarheimili
og efnafólk.
p6
Veitingar: Ekki kannast
ég við þann sið sem nefndur er í þessum kafla, hvorki að matur né drykkur
væri geymdur frá hausti til sumard. fyrsta. Aftur vandist ég því að sumard.
fyrsti væri talinn með tyllidögum ársins og ætíð haldinn hátíðlegur sem
sunnudagur væri. Lesinn húslestur í vorhugvekjum dr. Péturs Péturssonar
biskups, sungnir misseraskiftasálmar síðasta vetrarkvöld eða morgun og
aldrei unnin ónauðsynleg verk á sumardaginn fyrsta, heldur skemmt sér úti
eða inni eftir ástæðum. Einn var sá leikur algengur, þegar ég var að alast
upp, að gefa svonefnda einmánaðarpilta, þe. stúlkunum voru gefnir ógiftir
piltar en konunum bændur. Voru svo nöfn piltanna sem hver fékk skrifuð
á blað og átti svo hver að draga úr sinn hóp. Þótti þá mikils um vert að
ná í skársta piltinn. Sama regla gilti um einmánaðarstúlkur, piltarnir
fengu þær. Þessir leikir eru víst alveg niður lagðir nú. Aths. Auðvitað
voru það piltar og stúlkur sem komu á einmánuði.
p7
Sumardagsnóttin fyrsta:
Vanist hef ég því frá barnæsku að kallað væri að frysi saman sumar og vetur,
ef frost var fyrstu sumardagsnótt, og sagði gamla fólkið, að þá yrði gott
undir bú, þe. fé vænt og ær mjólkuðu vel meðan fráfærur tíðkuðust. Krakkar
gerðu sér til gamans að láta vatn í skel til að vita hvort frysi, annars
finnst mér nú vandræðalaust í felstum tilfellum, að sjá hvort frosið hefir
að nóttu til og aldrei hef ég heyrt fyrr að húsfreyjur gengju berfættir
til að vita hvort frost væri í rót. ekki man ég eftir að sérstakt mark
væri tekið á rigningu á sumardagsnótt fyrstu nema þá ef vera skyldi, að
það þætti flýta fyrir gróðri.
p8
Sumardagurinn fyrsti:
Ég held að húsbændur hafi oftast risið fyrstir úr rekkju etv. húsmóðir
á sumard. fyrsta. Var þá almennt siður í gamla daga að fara út ef sæmilegt
veður var, signa sig og lesa stutta morgunbæn, koma svo inn og bjóða fólkinu
góðan dag og gleðilegt sumar. Voru þetta almennar kveðjur heimilisfólksins
þegar það hittist fyrsta sumardag og einnig fyrstu viku sumars er menn
hittu kunningja eða töluðu við þá í síma eftir að sími kom. Líka var á
seinni árum bætt við sumarkveðjuna, þegar kunningjum eða vinum var heilsað:
Ég þakka þér fyrir veturinn, en sú kveðja man ég ekki til að fylgdi þegar
ég var barn. Þessar venjur haldast enn þar sem ég þekki til. Hvað
matmálstíma viðvíkur var hann alveg eins og á sunnudögum, ætíð einhver
hátíðmatur og ekki unnið annað en óhjákvæmileg störf. Fólkið bjó sig í
sunnudagaföt og auðvitað spariföt ef það fór að heiman og skemmti sér með
ýmsum leikjum stil tiltækir voru sem áður er minnst á. Algengt var að brennimerkja
gemlinga á sumardaginn fyrsta, einkum ef tíð var góð, svo útlit væri fyrir
að farið yrði að sleppa þeim. Á einum bæ í minni sveit heyrði ég talað
um að byrjað væri á vorverkum ef tíð leyfði t.d. ávinnslu túna. Um húslestur
er áður getið. Margar húsfreyjur höfðu efflaust þann sið að fara í fjárhúsin
með bændum sínum á sumardagsmorguninn fyrsta.
p9
Dagurinn var almennt
helgaður ungum stúlkum og nefndur yngismeyjadagur, eins og fyrsti einmánaðardagur
var kallaður yngismannadagur. Þá var siður að stúlkurnar þar sem mannmargt
var á bæjum og etv. víðar héldu upp á daginn með því að gefa kaffi og gott
brauð með, en piltarnir héldu aftur upp á yngismannadaginn á sama hátt.
Heyrt hef ég að í sumum sveitum hafi þetta verið öfugt. Í minni sveit var
það almæli að eftir því sem viðraði á fyrsta sunnudag í sumri yrði tíðin
að mestu leyti fram í fardaga. Svo mikið er víst, að eftir mörgum köldum
vorum man ég þegar illa viðraði á fyrsta sunnudag í sumri, t.d. vorið 1910.
Þá var blindbylur fyrsta sunnud. í sumri enda batnaði ekki tíð til muna
fyrr en upp úr miðjum mai, ef ég man rétt.
p10
Nýir hættir: Breytingar
á viðhorfi manna til sumardagsins fyrsta finnst mér engar hafa orðið nema
ef segja megi að hann sé orðinn enn meiri helgidagur síðan hann var gerður
að messudegi í þjóðkirkjunni. Skilst mér að æskulýðshreyfing, skólar, dagblöð,
útvarp og önnur fjölmiðlunartæki eigi þar stærstan hlut að, jafnvel UMF
hreyfingin, sem breiddist svo ört út á fyrsta og örðum tug þessarar aldar,
og átti svo ríkan þátt í þjóðfélagslegum ramförum, sem kunnugt er.
Lækningajurtir. Öllum þeim spurningum sem fremsettar eru, get ég ekki svarað.
Aðeins veit ég að margir suðu vallhumalssmyrsl úr nýjum vallhumli og ósöltuðu
smjöri, uppskrift hef ég enga, en soðið þar til allt var komið í mauk,
síðan látið í hreina dós eða glerkrukku með loki og geymt á köldum stað.
Var þetta ágætur áburður á sár og fleiður og víða notað áður en vaselín
kom til sögunnar. Kellingareldur var áður fyrr notaður ofan í sár til að
stilla blóðrás, sömuleiðis var algengt í mínu ungdæmi að leggja munntóbakslauf
við skurði, sérstaklega á fingrum, ef mikið blæddi, en báðar þessar aðferðir
held ég að læknar hafi kveðið niður stuttu eftir síðustu aldamót og ráðlagt
fremur joð sem oft var notað með góðum árangri.