Spurt um auðkenni á búfénaði (hestum, nautgripum, sauðfé og geitfé) svo sem hornalag, vaxtarlag, ullar- eða hárafar, lit, svip, skapferli o.fl., orðalag haft um þessi einkenni og eins hvernig nöfn dýra voru af þeim dregin. Reykjavík des. 1987. 105 svör. 90 tölvusett.
Skrá 68. Auðkenni og nöfn húsdýra
Þjóðháttadeild Þjóðminjasafns des. 1987
Spurningaskrá 68
Í þessari spurningaskrá er leitað fróðleiks um auðkenni og nöfn húsdýra, hesta, nautgripa,
sauðfjár og geitfjár og önnur atriði er þetta efni varða. Nafngiftir húsdýra og búfjár er mikið
og markvert svið máls og menningar og enn lítt kannað, m.a. fyrir skort á aðgengilegum
heimildum í heildarsafni fyrir landið allt. Margt af þessu er enn tiltækt í daglegu lífi búenda,
annað komið í nokkurn fjarska. Það er alkunna að fjárbændum hefur ekki orðið nein
skotaskuld úr því að þekkja hverja sauðkind í stórri hjörð með réttu nafni. Fjárbækur er
vafalaust víða að finna hjá einstaklingum og margar hafa komist inn á söfn. Þær varðveita
mikinn nafnaforða. Sama máli gegnir um kúabækur og ýmsar aðrar skrár. Auður nafna á
þessu sviði er furðulega mikill. Íslenskri þjóðfræði væri hagræði að því að hafa sem mest af
þessum fróðleik handbæran á einum stað og því er hér hjálpar leitað hjá vísu fólki. Allt, smátt
og stórt er vel þegið í þessari heimildaleit. Þjóðháttadeildin þiggur fegins hendi gamlar
heimildir varðandi þetta efni, í frumriti, afriti eða ljósriti.
Hestar
Hesturinn hefur verið nefndur þarfasti þjónninn. Hugtakið varð til á tíma er ferðir og allir
flutningar á landi fóru fram á hestbaki. Sem reiðhestur heldur hesturinn enn hlut sínum. Mikill
orðaforði er tengdur hestum í íslensku máli. Nöfn hesta spegla á margvíslegan hátt viðhorf
manna til þeirra. Fjöldi hestanafna er myndaður út frá lit, önnur út frá þeim einkennum sem
hestarnir sýndu í vilja, þoli, gangi, fegurð og skapi, svo að dæmi séu nefnd. Mikil fjölbreytni
birtist í hestalitum og til þeirra er sótt fjöld hestanafna. Við minnum hér á eftirtalda liti:
Bleikur, bleikálóttur, brúnn, grár (dökkgrár, ljósgrár), hvítur, jarpur (dökkjarpur, ljósjarpur,
rauðjarpur), leirljós, litföróttur, moldóttur, móálóttur, muskóttur, rauður (dreyrrauður,
ljósrauður, sótrauður), skjóttur (bleikskjóttur, brúnskjóttur, jarpskjóttur, moldskjóttur,
rauðskjóttur), vindóttur (móvindóttur), blesóttur, glófextur, höttóttur, kinnóttur, skottóttur,
sokkóttur, stjörnóttur. Eru mönnum þessi nöfn, önnur eða fleiri töm varðandi liti á hestum?
Lýsið því.
Hvernig gáfu menn hestum nöfn eftir litum? Greinið frá þeim. Varð augnalitur tilefni
nafngifta (glámeygur t.d.)? Segið frá því hvernig menn gáfu hestum nöfn eftir öðrum
auðkennum, faxi, vexti, vilja, þoli, gangi, fegurð, skapi, svo að dæmi séu nefnd. Voru hestar
kenndir við bæi sem þeir voru frá, eða við fyrri eigendur? Lýsið þessu eða öðru er varðar
nafngiftir hrossa (hestar, hryssur). Á hvaða aldri var hrossum almennt gefið nafn (folöld,
veturgömul?) Var stundum skipt um nöfn ef eigendaskipti urðu á hestum?
Nautgripir
Segið frá hyrndum nautgripum. Var mismunandi orðum farið um hornalag nautgripa (t.d.
stórhyrnt, stutthyrnt, smáhyrnt, hnýflótt o.s.frv)? Voru nöfn kúa leidd af hornum eða
hornalagi?
Segið frá mismunandi útliti nautgripa miðað við t.d. vöxt, höfuðlag, hes, júfur, holdafar, og
annað er þetta efni varðar, hafi nöfn þeirra verið leidd af slíkum auðkennum og greinið frá
nöfnum sem þannig urðu til. Hér má minna á nöfn eins og Flátta, Þríspen, Stássa.
Lýsið mismunandi lit nautgripa (svartur, hvítur, rauður, grár, sægrár, bröndóttur, hryggjóttur,
skjöldóttur, skrámóttur, o.s.frv.). Hér má minna á nöfn eins og Húfa, Skrauta, Branda,
Hryggja.
Segið frá öðrum nöfnum nautgripa mynduðum út frá ýmsum aðstæðum, fyrra heimili,
fæðingu í flór, skapgerð, nythæð, smjörgæðum o.s.frv. Hér má minna á nöfn eins og Flóra,
1
Frenja, Gæfa, Gyðja, Búbót, Búkolla.
Mikill fengur væri í vísum eða þulum sem fela í sér nöfn nautgripa.
Sauðfé
Hvaða orðum var farið um mismunandi hornalag á sauðfé? Tilfærið öll dæmi sem þið þekkið
(afturhyrnt, framhyrnt, gleiðhyrnt, hringhyrnt, krókhyrnt, snaghyrnt, úthyrnt, vaninhyrnt,
öngulhyrnt o.s.frv.) Orðafar um þetta er með ýmsu móti. Hvernig voru nöfn sauðfjár dregin af
hornalagi? Hvaða orðum var farið um vöxt og byggingarlag sauðfjár? Hvernig voru heiti
sauðfjár af því dregin? Lýsið sem greinilegast litum sauðfjár og greinið frá orðafari í
sambandi við það (hvítt, grátt, mórautt, svart, golótt, golsótt, mögótt, arnhöfðótt, hálsótt,
hölsótt, flekkótt o.s.frv.)?
Hvernig voru nöfn sauðfjár leidd af ullarlitum?
Segið frá hvernig nöfn sauðfjár voru dregin á einn eða annan hátt af uppruna þess, fyrri
eigendum, uppeldi, atferli, skapgerð og hinum ýmsu atvikum daglegs lífs.
Geitfé
Fáir nútíma íslendingar hafa verið handgengnir geitfé. Allur fróðleikur um nafngiftir geitfjár
er vel þeginn og er hér til samanburðar það sem spurt er um sauðfé hvað varðar öll auðkenni
sem nöfn voru dregin af.
2